PRAEFATIO.

Procul dubio est diplomata sic dicta suppeditare historiae, rebus scilicet gestis,

uberrimos eosque luculentissimos fontes: illa proferunt et patefaciunt mutuas populorum necessitudines, illustrantque eorum leges et mores; illis posterorum memoriae traduntur nomina a historiographis celebranda; illa denique maximo sunt adjumento in conquirendis cujusque generis antiquitatibus. Quo abundantiores hi fontes, eo faciliorem dant nobis praeteritorum temporum cognitionem, sine qua nulla est historia.

Opus itaque, quod in lucem proferat hujusmodi fontes adhuc ignotos, merito gratum acceptumque erit viris doctis, quorum causa praecipue hic labor est susceptus. Germani inter omnes populos facile principes in monumentis historicis investigandis, sunt exemplo, quantum in eo studiorum genere praestiterint. Quotannis ferme in lucem eduntur apud illos sic dicti Codices diplomatici non solum singularum provinciarum, sed etiam urbium, quae inde ab antiquissimis temporibus genuino civitatis jure fruuntur. Quae res ipsa sat superque probat, quanti momenti sint hujusmodi corpora.

Apud nos, quamvis superent ejus generis opes per totum antiquae Poloniae ambitum dispersae, vix quisquam animum advertit iis omnibus, quantum fieri posset, conquirendis, et in unum corpus, quod amplissimum Polonae gentis historicum monumentum exhibere possit, conjungendis.

Justa itaque gratia referenda est iis, qui apud nostrates resuscitarunt rerum gestarum studium, satis jam his temporibus cultum et divulgatum, quique hoc in genere de re litteraria patria optime meriti sunt: scilicet Dogielo, qui regnante Augusto III. et Comiti Raczyński, qui nostra memoria vixit. Celeberrimum opus Dogieli, Codex diplomaticus Regni Poloniae, editum Vilnae a. 1758 concinnatum ad instar operis Du Montis Corps universel Diplomatique, atque Rymeri Acta et foedera etc. latissimos sibi habuit propositos fines. Jam autem fontes qui ad manum auctoris erant, et qui illi undique patebant, in eam opinionem inducebant, opus illud

lecz praca ta nie doszła do skutku. Zjawiły się tylko trzy tomy, które aczkolwiek niezupełne, pozostaną zawsze w literaturze naszej jako świetny pomnik ówczesnej epoki i bogaty skarb dla historyi; chociaż słusznie zarzucić można Autorowi brak krytycznego ocenienia materyałów, niedokładność i niedbałość w ich wyczytaniu, i wyłączne zajęcie się zewnętrznemi stosunkami kraju.

Po nim wiek cały prawie minął na czczych usiłowaniach: pierwszy Edward Hr. Raczyński zajął się zebraniem i wydaniem materyałów jednej z prowincyj dawnej Polski; jego Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski, chociaż w wielu miejscach błędny, a w ogólności niestarannie wydany, zawsze jednak na względy zasługuje. Po jego śmierci ze zbiorów jego wydano Kodex dyplomatyczny Litwy.

Większą ilością dzieł podobnych poszczycić się nie możemy; posiadamy wprawdzie liczne zbiory Praw i Statutów, na różnych Sejmach i przez różnych Królów wydanych. Szacowne to są źródła dla historyi, ale za Kodexa dyplomatyczne uważane być nie mogą. Brak jest przeto u nas podobnego dzieła zupełnie swój przedmiot wyczerpującego, ale za to nie masz prawie dzieła historycznego, dawniej w Polszcze wydanego, w którémby znaleźć nie można było kilkadziesiąt dyplomatów odnoszących się do obrabianego przedmiotu i epoki, porozrzucanych bez ładu i celu, ale stanowiących zawsze obfity zasób materyałów. Ta ilość dyplomatów wydrukowanych po różnych dziełach, staje się mało użytecznym do prac naukowych zasobem, bo nieprzystępnym dla badaczów, z powodu rzadkości dzieł, w których się znajdują i nieporządnego ich układu; a z drugiej strony utrudza niezmiernie wszelkie wydawanie Kodexu dyplomatycznego, którego głównym celem być powinno zapoznać świat uczony z nieznanemi dotąd źródłami, nie zaś wydrukowane już i skąd inąd znajome powtarzać. Słusznie bardzo powiedział uczony Lisch w przedmowie swojej do Meklenburgische Urkunden: „,że przed wydaniem zbioru dyplomatycznego, postarać się wprzód należy o dokładny wykaz czyli spis wszelkich dyplomatów gdzieindziej już wydrukowanych, i że bez takiego treściwego regestru znajomych już dyplomatów, wszelkie dalsze usiłowania będą mniej użyteczne, albowiem gdzie brak jest historycznych źródeł, tam w Kodexie dyplomatycznym nieznane tylko materyały umieszczać należy". Czując potrzebę podobnej skazówki do dzieła które dziś wydajemy, zajęliśmy się tą pracą, której już mało do zupełnego wykończenia brakuje. Ze znajomych nam 50 dzieł Polskich historycznych i prawnych, zrobiliśmy wypisy w treści dyplomatów w nich zawartych. W obcych zaś dziełach Niemieckich, Francuzkich, Angielskich, Szwedzkich, Włoskich i t. d. znaleźliśmy blizko siedmdziesiąt, które zawierają dyplomata bezpośrednio Polski dotyczące się. Zbiór ten nader liczny dotąd w rękopiśmie

praestantissimum fore. Attamen labor hic finem propositum non attigit. Tres nonnisi tomi typis expressi sunt, qui licet non absoluti, semper tamen erunt luculentum illius saeculi monumentum, exoptatissimusque thesaurus historiae conscribendae accommodatus: quamquam non immerito auctori hujus operis objici potest, quod in recensendis documentis non, ut par erat, arte critica usus sit, neque in iis legendis praecipuam curam et assiduitatem adhibuerit; denique quod nonnisi colligendis diplomatibus ad statum publicum spectantibus, operam dederit.

Post Dogielum, totum paene saeculum elapsum est, quo temporis spatio nil praestiterunt viri docti, nisi quod frusta vires suas tentaverunt. Primus Edwardus Comes Raczyński curam operamque posuit in colligendis atque edendis diplomatibus tangentibus statum et conditionem unius provinciae antiquae Poloniae. Codex diplomaticus Majoris Poloniae ab eo editus, etiamsi pluribus locis corrigendus, atque neutiquam perfectus, non parvi tamen est momenti. Post mortem Comitis Raczyńscii, Codex diplomaticus Lithuaniae, cura ejus collectus, typis expressus est. Plurima, quae

Pluribus hujus generis operibus gloriari non possumus. possidemus, corpora legum et statutorum a diversis Regibus in diversis Comitiis latorum, sunt quidem praecipui historiae fontes, attamen Codicibus diplomaticis adnumerari non possunt. Opus igitur, quod universum apparatum diplomaticum penitus exhauriat, adhuc apud nos desideratur: at contra, nullum fere est opus historicum, anterioribus temporibus in Polonia editum, in quo non invenias plurima diplomata, probantia rem atque temporis momenta in opere tractata. Sunt illa quidem dispersa et passim permixta, attamen exhibent copiosissimum historiae apparatum. Innumera haec diplomata in variis operibus typis expressis occurrentia, parum conducunt ad studia litteraria augenda, idque praesertim hanc ob rem, quod libri rarissimi, quibus illa continentur, non cuique ad manum esse possunt, quodque ipsa diplomata ibidem confusa et dissipata inveniuntur. Atqui eadem illa innumera diplomata multum officiunt edendo codici diplomatico, quum opus ejusmodi doctis viris nonnisi ignotos fontes offere, non autem jam typis expressos, aut aliquo modo vulgatos repetere debeat. Doctissimus Lisch in praefatione operis sui Meklenburgische Urkunden, recte affirmavit:,,priusquam Codex diplomaticus typis vulgaretur, adnitendum esse, ut plenissimus index omnium diplomatum ubicumque typis expressorum colligeretur; quod si ejusmodi indices negligerentur, omnem operam ulteriorem minus utilem fore: quum deficientibus historicis fontibus, codici diplomatico ignota solum instrumenta inserenda essent." Persuasum nobis est de utilitate ejusmodi indicis, qui magno nobis adjumento esset in edendo codice, quem hodie in lucem tradimus: itaque alacriter suscepimus hunc laborem qui mox jam finem attinget. Ex quinquaginta nobis notis operibus polonicis, historicis et juridicis, brevissimos excerpsimus indices diplomatum ibidem allatorum. Evolvendo opera historica ab exteris populis, Germanis, Gallis, Anglis, Suecis, Italis vulgata, deprehendimus septuaginta ferme, quibus continentur diplomata historiam Polonam

b

spoczywa, bośmy się wzięli do pracy pilniejszéj i bardziej pożądanej. Wydanie więc tych Regestrów na później odkładamy: uzupełnią się jeszcze i staną ważném dopełnieniem Kodexu, który dziś wydajemy, chociaż może wyprzedzić go były powinny.

W początkach naszego przedsięwzięcia natrafiliśmy na wielką trudność: jednoczesne bowiem zbieranie materyałów i wydawanie onychże jest prawie niepodobném. To było powiększej części przyczyną opóźnienia od lat kilku zamierzonego dzieła. Trudność ta przezwyciężoną została tak własném naszém usiłowaniem, jako i łaskawą pomocą osób do tego uproszonych, które wyższe nad zbyt powszechnie jeszcze wkorzenione u nas przesądy, łaskawie pozwolić nam raczyły przystępu do własnych swych archiwów. Dziś mamy już przysposobione materyaly do dwóch lub trzech tomów następnych, i spodziewamy się, że wydanie piér wszego, nowe nam jeszcze zródła otworzy. Mając zamiar jak najwięcej wydać materyałów, nie możemy oznaczyć zakresu dzieła: a tak ilość tomów zależeć będzie od ilości przybywających materyałów. Rękopismu więc naszego nie mogliśmy tak wygotować, ażeby w nim nieprzerwanym ciągiem szedł porządek chronologiczny; nie byłoby bowiem miejsca dla nowo przybywających źródeł, o które się wciąż staramy. A z resztą, zdaniem naszém, podobne dzieło nie może być zupełne, skoro będzie ograniczone.

Dla podzielenia pracy, obraliśmy jednę tylko epokę dziejów naszych, to jest okres idący od najdawniejszych czasów, aż wyłącznie do panowania króla Zygmun ta I. obranego na tron Polski 1506 roku, nie wyłączając jednak tych przywilejów, które on nadał będąc jeszcze Wielkim Księciem Litewskim. Wyczerpnienie téj epoki, pięć wieków w sobie obejmującej, jest właśnie naszém zadaniem.

Co do praktycznego obrobienia jej, następujące przyjęliśmy zasady:

1. Tom każdy zawierać ma w sobie ciag chronologiczny dyplomatów od najdawniejszych czasów do r. 1506 idących, i tym sposobem stanowić całość niezależną od tomów następnych, z właściwémi sobie indexami. Co rok ma wyjść tom jeden składający się przynajmniej z 200 dyplomatów, i tęż samą obejmujący epokę.

2. Te tylko mają być umieszczane dyplomata, które się z oryginałów przepiszą, bądź wyjęte będą ze źródeł, których autentyczność żadnej nie podpada watpliwości. Za ogólne przyjęliśmy prawidło nie powtarzać tych, które gdzie indziej już były drukowane; odstąpimy jednak od tego w tym przypadku, gdy mając pod ręką oryginał drukowanego już dyplomatu przekonamy się, że albo błędnie był

concernentia. Collectio haec copiosissima, adhuc in adversariis asservatur, etenim opus magis necessarium plusque desideratum, suscipiendum nobis esse duximus: illos itaque indices, sive regesta, posteriori tempore edenda reponimus. Omnem curam adhibebimus, ut illa absolvantur et plenissima reddantur, sicque fiant complementum Codicis, quem hodie publicamus, quamvis eum fortasse praecedere debuissent.

Aggredientibus nobis incoeptum opus magnum obstabat impedimentum: namque colligendis diplomatibus occupati, haud quaquam illa eodem tempore typis vulgare poteramus. Eaque res ipsa plurimum morae attulit edendo operi, quod jam aliquot ante annis publicandum constitueramus. Illud impedimentum superatum est cum nostro ipsorum studio, tum etiam officioso virorum auxilio, qui evellentes animo nimis adhuc alte insitas popularium nostrorum opiniones, lubentissime nobis aditum suorum tabulariorum privatorum dederunt. Hodie sunt nobis jam collecta munimenta, quae duobus vel tribus voluminibus contexendis facile sufficere possunt; minimeque dubitamus, quin primum hocce volumen in lucem editum, novos adhuc nobis fontes derivaturum sit. Quum nobis in animo sit, quam plurima ignota munimenta edere, ideo non possumus designare finem suscepti a nobis laboris: numerus voluminum hujus operis pendebit ex apparatu munimentorum, quae suppeditabuntur. Eandem ob causam opus hocce non ita institui potuit, ut diplomata continuo ordine chronologico disponerentur: deesset enim locus, quo recenter detecti fontes, qui a nobis cupidissime conquiruntur, referrentur. Ceterum nostrum opus, ut nostra fert opinio, minime perfectum dici potest, quum certis sit terminis limitatum.

Ut laborem nostrum divideremus, nonnisi unam periodum historiae nostrae elegimus, scilicet spatium temporis inde ab antiquissimis temporibus, usque ad Regem Sigismundum I., qui anno 1506 regnare coepit. Privilegia imperante eo Rege collata, nostro operi non inserentur, nisi quae ab illo Principe, uti Magno Duce Lithuaniae, concessa sunt. Fontes itaque diplomaticos illius periodi complectentis quinque saecula, exhauriendos nobis suscepimus.

In exsequendo labore nostro, sequentia observanda nobis proposuimus:

1. Unumquodque volumen continebit diplomata ordine chronologico inde ab antiquissimis temporibus usque ad. a. 1506 disposita. Sic, quodlibet volumen exhibebit apparatum absolutum, minime diplomatibus reliquorum voluminum interruptum. Ünicuique volumini adnectentur regesta necessaria. Quolibet anno vulgabitur unum volumen, continens minimum 200 diplomata ejusdem periodi.

2. Ea solum inserentur munimenta, quae ex archetypis describentur, vel quae derivabuntur ex fontibus, de quorum fide authentica minime ambigetur. Hanc nobis praecipuam posuimus legem, ne qua repetantur munimenta, quae jam ubicumque typis descripta sunt: tunc tamen eam legem neglecturi, quum typis jam vulgati diplomatis archetypon nacti, animadvertemus illud vel perperam re

b*