Das helff vns die kunnigin aller barmhertzkeit Ir kunniglich erbermde begnode vns wite vnd breit Vnd erwerbe das vff aller erden kreis Einhellig werde lobelich gefungen Crifteleis Vnd das falue Regina jr zu hoher ere Vnd das alle menfchen leben noch ewangelischer lere Der fin heliges blut vmb menfchlich hat vergoffen Balde noch dem Eilfften flage. Der Herausgeber. Ein merkwürdiges Doppel-Plagiat. Den Lesern dieser Zeitschrift wird es wohl bekannt sein, dass die Polygraphie des Abts Joh. Tritheim seit ihrem ersten Erscheinen im Jahre 1518 wiederholte Ausgaben erlebt hat, welche das Interesse, welches man im XVI. und XVII. Jahrhundert an dem Buche nahm, deutlich beurkunden. Vielleicht nur wenige derselben aber dürften die näheren Umstände kennen, unter welchen diese Schrift zu einem recht unverschämten Plagiate Veranlassung gegeben hat, dergleichen wohl nur wenige in der Litteratur wieder vorgekommen sein möchten. Der Unterzeichnete darf sich nicht als ersten Entdecker desselben angeben, da er selbst erst durch eine obgleich nur ganz allgemeine Andeutung der Bibliographie univerfelle f. v. Tritheim darauf aufmerksam gemacht worden ist; da er jedoch die bei diesem Plagiat in Frage kommenden, so viel ihm bekannt, sehr seltenen Uebersetzungen jenes Buchs vor sich liegen und die Sache nirgends anders genauer eruirt gefunden hat, so schien es ihm der Mühe werth, ihr hier einige Zeilen zu widmen. Im Jahre 1561 erschien zu Paris eine französische Uebersetzung der Polygraphie mit folgendem Titel und Inhalt: Fol. 1. a. Titel: POLYGRAPHIE || ET || Univerfelle efcriture Caba- | listique de M. J. Tritheme Abbé || Traduicte par Gabriel de Collange natif de Tours en Auvergne | A PARIS, Pour Jaques Keruer demeurant en la rue fainct Jaques, à l'enfeigne de la Licorne. || 1561. | AVEC PRIVILEGE DV ROY. Die Ränder des diese Worte enthaltenden Titels. sind mit verschiedenen Emblemen eingefasst, darunter die Worte: VOLATVM PENIA TOLLIT und L'ANNEE REGAL DOCIBLE. Fol. 1 b. das Portrait des Uebersetzers mit der Unterschrift: Gabriel Colangelius Aluern. Turon. Agens 37 An. Fol. 2 a. (mit der Signatur a II.): CAROLO FRAN- || corum Regi Christianisfimo et inuictisfimo || Gabriel Collangelius Aluernas Turonicus foelici- tatem. Dedication. Fol. 4 b: || FRANCISCO Francorum Regi Christianiffimo Gabriel Collangelius Aluernas Turonicus foelicitatem. (Man sieht, dass der Druck des Buchs in die Zeit des Todes Franz II. und der Thronbesteigung Karls IX. fiel.) Fol. 7 a. GABRIEL COLLAN- gelius Aluernas Turonicus Ad Lectorem DE CABALA. Fol. 11 a. Apologie. Fol. 15. I. N. P. A. GABRIEL de Collange fon amy. Fol. 16 b. ODE DE SCEVOLE DE faincte Marthe, à Gabriel de Collange. Fol. 18 b. J. HVBERT AV Livre de Polygraphie. Pag. 1 a. PROLOGVE SVR toute la Polygraphie. Pag. 6b.-11 a. DECLRATION. DV CONTENV AV PREMIER CINQVIESME LIVRE DE POLYGRAPHIE. Pag. 13 b. S'ENSVIVENT LES CAVSES ET VTILITES DE CETTE OEVVRE DE POLYGRAPHIE. Pag. 12 (14.). PREMIER LIVRE || de la Polygraphic. Pag. 112a. SECONDE LIVRE de la Polygraphie. Pag. 139a. TROISIESME livre de la Polygraphie. Pag. 163. QVATRIESME|| livre de Polygraphie. Pag. 177a CINQVIESME livre de Polygraphie. Pap. 192b am Schluss: Louange à Dieu, A et Commencement et Fin. Dictis majora tacebo. || G. C. (Pag. 193a ein neuer Titel dessen mit ähnlichen Emblemen wie oben, verzierter Rand die Worte umfasst: CLAVICVLE,|| ET INTERPRETATION SVR LE CON- || tenu és cinq liuvres de Polygraphie et univerfelle efcriture Cabalistique.|| Traduicte et augmentée par Gabriel de Collange, natif de Tours en Auuergne. || A PARIS || Pour Jaques Keruer, demeurant en la rue faint Jaques à l'enfeigne de la Licorne || 1561. Pag. 163. Portrait des Uebersetzers, mit gleicher Unterschrift, wie oben. Pag. 228. am Schluss: Fin de la Clavicule, et interpretation des cinq liures de Polygraphie. Pag. 229a EXPOSITION AVEC EXEMPLES DE CE QVE par l'Autheur pourroit auoir esté obmis par M. A. Glauburg. Pag. 240. Epistre de M. J. Tritheme Abbé, enuoyée à Bostius Carme, fur la Steganographie. Pag. 243. FIN DE LA CLAVICVLE,|| et Clef de l'oeuvre de Polygraphie. etc. Le tout traduit, interpreté et augmenté, par Gab. || de Collange, natif de Tours en Auvergne Imprimé a Paris pour Binoist Preuost, rue Fre-mentel, pres le Clos Bruneau, a l'enfeingne de l'Estoile d'or. 1561. Pag. 244. DIZAIN DE J. HUBERT à Gabriel de Collange etc. Pag. 245a. neuer Titel, wiederum mit ähnlichen Randverzierungen umschlossen, wie oben, und die Worte enthaltend: TABLES ET FIGVRES PLANISPHERI- || ques extenfiues et dilatatiues des rec- te et auerfe, fervants à l'univerfelle intelligence de toutes efcritures, || tant metathefiques, tranfpositues, mythologiques, numerales, anomales, que orchemales. Par Gabriel de Collange, natif de | Tours en Auuergne. Ä PARIS, || 1561. Pag. 245. drittes Portrait des Uebersetzers. Pag. 246a. PROLOGVE SVR || LE CONTENV AV PRE- fent traité, et liure de tables et figures Planifphe- riques etc. Pag. 252. Expofition des tables et figures. Pag. 297a. Enfuyt le priuilege du Roy. Pag. 299. Erreurs et faultes furuenies à l'impreffion. Pag. 300b. Bild eines Einhorns, mit der Unterschrift: DILECTVS QVEMADMO- || DVM FILIVS. VNI- CORNIVM. | PSALMO XXVIII. Ausser der Dedication, Der Uebersetzer, Gabr. Collange, ein junger Mann, wel- cher 1572 ein Opfer der Bartholomäusnacht wurde, und auch Beinahe 60 Jahre später erschien nun ein Buch mit fol- Fol. 1. Titel: POLYGRAPHIE ET VNIVERSELLE|| ESCRITVRE CABALI- || STIQVE CONTENANT || CINQ LI- VRES AVEC LES TABLES ET FIGVRES CONCER-[[nantz l'effait et l'intelligence de l'occulte ecriture: DEDIE || A très Illuftre Genereux Heroique et vertueuz || ENNONE, Comte et Seigneur de la Frife Oriental | Seigneur du Pay et Seigneu- ries d'Efens, Stedesdorp et Witmundt. Utile convenable et neceffaire principalement aux Roys, || Princes, Comtes, Refpu- bliques et tous amateurs de la fubtilité industrié et rarité.|| PAR DOMINIQVE DE HOTTINGA FRISON J. C.||A EMDEN|| Chez HELWICH KALLENBACH, Imprimeur ordinaire, à l'an MDCXX. Pag. 1a. Illuftri ac generofiffimo Dno || DNO ENNONI|| Comiti et Dno Frifiae Ori- || entalis Domino in Efens || Ste- desdorp et Wit||mundt || Domino fuo clementiffimo, || DOMINI- CVS AB HOTTINGA J. C. foelicitatem. (Dedicationsschreiben, datirt in civitate Emda A. MDCXX_poftridie Idus Aprilis.) Pag. 9. AD LECTOREM de Cabala. Pag. 12. lin. 19. APOLOGIE. Pag. 17. PROLOGVE SVR TOVTE | LA POLYGRAPHIE. Pag. 21. lin. 19. DECLARATION DV CONTENV AV PREMIER- CINQIESME LIVRE DE POLYGRAPHIE. Pag. 29. lin. 9. S'ENSVIVENT LES CAVSES. ET UTILITEZ DE CESTE OEUVRE de Polygraphie. Pag. 33. PREMIER-CINQVIESME LIVRE DE LA POLYGRAPHIE. (Text der 5 Bücher.) Pag. 260. CLAVICVLE ET INTERPRETATION SVR LE CON- TENVE ÉS CINQ LIVRES DE POLYGRAPHIE. etc. Pag. 302. AVTRE EXPOSITION AVEC EXEMPLES DE LA CLAVI- CVLE DE PDLYGRAPHIE etc. Pag. 321. PROLOGVE SVR LE CONTENVE AV PRESENT TRAIC-TE, ET LIVRE DE TABLES ET FIGV-res, Planifpheriques etc. Pag. 328. CHOSES CONTENVES EN CE PRESENT OEUVRE DE|| POLYGRAPHIE. Ausser dem Index 388 SS. 4. Dem so eben angegebenen Titel nach könnte man dieses Buch für ein von der Polygraphie Tritheims völlig verschie- denes halten, und doch ist es nichts anderes, als ein Abdruck der Uebersetzung von Collange. Der Herausgeber, über des- sen weitere Lebensverhältnisse mir bisher nähere Nachrichten zu erhalten nicht geglückt ist, hat sich also eines doppelten Betrugs schuldig gemacht, sowohl gegen Tritheim, als auch gegen Collange; ja er ist dabei mit einer seltenen Unver- schämtheit verfahren. Im Dedicationsschreiben ') sagt er mit ausdrücklichen Worten: Congesfi igitur et confcripfi magna- tum quorundam adhortatione impulfus non fine magno labore et difpendio hos quinque Polygraphiae libros cum claviculis et interpretationibus univerfalique fcriptura Cabalistica, non latino fed Gallico idiomate, cum fciam linguam illam in Aulis Principum Comitumque magis ufitatam esfe (pag. 6). In dem Prolog Trithems zum Werke findet sich die ganze lange Stelle, wo er über seine Steganographie und über das Verfahren Carl Bovile's spricht, weggelassen, übrigens aber alles wörtlich aus Collange abgedruckt. An einem andern Orte (p. 314.) hat er eine nicht minder lange lateinische Stelle über Trit- Wenn übrigens im Catal. de la bibl. de Crevenna T. II. Aber des Trugs war damit noch kein Ende. Im Jahre 1625 erschien angeblich zu Paris eine Ausgabe unter folgen- Fol. 1a. (pag. 1.) POLYGRAPHIE ET | Univerfelle escri- ture Caballisti- || que de M. J. TRITHEMIVS Abbé. Avec les et de nouveau l'An 1625. | Avec Privilege du Roy. Pag. 3. CAROLO FRANCORVM REGI CHRISTIANISSIMO et INVICTISSIMO Gabriel Collangelius Alver- nas Turonicus foelicitatem. Pag. 6. FRANCISCO || FRANCORVM || REGI|| CHRISTIANISSIMO Gabriel Collangelius Alver- nas Turo- nicus foelicitatem. Pag. 9. AD LECTORFM de Cabala. Pag. 12. lin. 19. APOLOGIE. Pag. 17. PROLOGVE SVR TOVTE LA POLYGRAPHIE. Pag. 21. lin. 19. DECLARA- TION DV CON- || TENV AV PREMIER-CINQVIESME LIVRE DE POLYGRAPHIE. Pag. 29. lin. 9. S'ENSVIVENT LES CAVSES ET VTILITEZ DE CESTE OEUVRE de polygra- phie. Pag. 33. PREMIER LIVRE DE POLYGRAPHIE. (Text der 5 Bücher.) Pag. 260. CLAVICVLE | ET INTERRETA- TION, SVR LE CONTENV ÉS CINQVE LIVRES DE PO- LY-GRAPHIE etc. Pag. 302. AVTRE EXPOSITION || AVEC EXEMPLES DE LA CLAVICVLE DE POLY-GRAPHIE etc. Pag. 321. PROLOGVE SVR LE CONTENV AV PRESENT TRAIC- TE, ET LIVRE DE TABLES ET FIGV- ||res Pla- nispheriques etc. Pag. 328. EXPOSITION DES TABLES ET FIGVRES. Nach pag. 388. S'ENSVIT LA TABLE DES CHO- SES CONTENVES EN CE PRESENT OEVVRE DE LA POLYGRAPHIE. auf den letzten 4 Blättern. Ausser dem In- Wenn man von den vier ersten Blättern, oder 8 ersten Seiten, welche die Dedicationen des Uebersetzers enthalten, absieht, so kann man die vollkommene Identität der Ausgabe mit dem vorigen unter Hottinga's Namen publicirten Werke nicht verkennen. Seitenzahl, Signatur, Custoden, Initialen, Beschaf- fenheit der Typen, mit einem Worte, alle Kennzeichen bis auf das geringste herab, lassen es nicht bezweifeln, dass man hier ein Exemplar des vorigen Buches vor sich hat, von wel- chem nur der Titel und die zwei ersten Bogen neu gedruckt wurden. Hierbei hat man die Unbesonnenheit gehabt, Stellen stehen zu lassen, durch welche der Betrug nur noch mehr an's Licht tritt. Denn abgesehen davon, dass man den Na- men des Verlegers auf dem Titel beibehalten hat, welcher seit mehr als 50 Jahren nicht mehr existirte, so findet sich auch S. 331. die Stelle unverändert wieder, wo Dominicus v. Hottinga seinen Namen nach der von Tritheim vorgeschlage- nen Schreibweise hingesetzt hat, sowie auch S. 382 die Worte noch gelesen werden: et pour ceste caufe mettray fin à ceste |