dictę ecclesię obuiare posset, ne quisquam episcoporum aliquam sibi trans Albiam uel alicubi in predicta parrochia uendicare debeat potestatem, certo limite eam circumscripsit.

Terminos itaque, quos imperator Ludewicus posuit, et eos, quos Otto imperator postmodum ex consilio principum prefatę ecclesię designauit, iuxta temporum equam considerationem1 immutatos conseruamus et nostra imperiali auctoritate confirmamus; quod sint uidelicet termini eiusdem ecclesię ab Albia flumine deorsum usque ad mare occeanum, et sursum per Sclauorum prouinciam usque ad fluvium Pene, et per eius decursum usque ad mare orientale et per omnes predictas septentrionis naciones.

Omnes quoque paludes infra siue iuxta Albiam positas, cultas et incultas, infra terminos eiusdem parrochię, sicut ab imperatore Ludewico positę sunt, et nos ponimus, ut Transalbiani se et sua ab incursu paganorum securius in his locis occultari queant.

Et ut hec nostre confirmationis auctoritas sui uigoris perpetuam obtineat firmitatem, presentem inde paginam conscribi et sigilli nostri impressione insigniri iussimus, adhibitis idoneis testibus, quorum hęc sunt nomina: Arnoldus, Mogontinensis archiepiscopus. Euerhardus, Babenbergensis" episcopus. Gebehardus, Werzeburgensis episcopus. Albertus Aquensis prepositus. Gerardus, Magedeburgensis prepositus. Fridericus, dux Sueuorum. Cunradus, palatinus comes de Reno. Ludewicus, prouincialis comes Turingię. Marquardus de Grumbach.、

Signum domni Friderici, Roma

norum imperatoris invictissimi.

(M)

Ego Reinaldus cancellarius, vice Moguntini archi

episcopi et archicancellarii, recognoui.

Data Frankenevorth, XVII. kalendas Aprilis. Indictione VI, anno ab incarnatione Domni M°C LVIII", regnante domno Friderico, Romanorum imperatore augusto, anno regni eius VIo, imperii uero 110.7

1) þessi orð eru líklega valin með vilja. 3) sl. L.

5) Moguntinus, L.

2) eidem, L.

4) occultare, L.

6) Bambergensis, L.

7) Neðanvið afskript Langebeks stendr með hans hendi þessi staðfest

37.

[um 1170].

at Húsafelli.

KIRKJU MÁLDAGI at Húsafelli í Borgarfirði, er Brandr Þórarinsson setti [og Klængr biskup Þorsteinsson staðfesti].

Eptir máldagabókinni úr Skálholti, sem nú er í stiptsbókhlöðunni í Reykjavík, D 12, bl. 70–71.

Ártal þessa máldaga er sett að ágizkan, og er það einkum byggt á því sem Klængs biskups er getið, því þar af er auðsætt að máldaginn er ekki eldri en frá hans tíma (1152-1176), en gæti verið frá tíma þorláks biskups hins helga, en trauðlega yngri.

Brands Þórarinssonar á Húsafelli hefi eg ekki fundið að getið sè, og er það eitt til marks um, að hann hafi trauðlega verið á lífi um 1200 eða framyfir það, þegar mestar sögur gánga úr Borgarfirði. Það er auðsætt á máldaganum, að hann hefir átt ættfólk ekki allfátt, og sonu fleiri en einn, sem þá hafa verið úngir er máldaginn var settr; en hvort sá þórarinn prestr Brandssem getið er í einni af skrám þeim er fylgja Reykholts máldaga og er rituð um 1220-1224, hafi verið einn af sonum þessa Brands, þori eg ekki um að segja; að tímanum til, nöfnum og bústað, getr það verið allsennilegt.

son,

Husa fell.

Sa er kirkio maldage at husa felle. at Brandr porarin[s] son leggr þar til kirkio husafells land. oc annat land. er þar fylgir. með lands nytiom ollom. þeim er þar fylgia.

þar scolo fylgia fimm kyr oc prir tigir a. oc hundrat fiogorra alna aura i hus bunape oc busgognom.

þar scal avallt vera heimil[i]s prestr. þar scal syngia otto song oc messo1 hvern helgan dag. oc hvern dag scal par messo syngia er .IX. lectior ero i otto song. þar scal syngia messo fosto dag hvern oc sælo daga alla. annan hvarn dag ymb iola fosto. en hvern dag vm langa fosto. en ef helgan

ing, sem hefir verið a því brèfi, er hann hefir ritað eptir: concordat presens copia cum suo vero originali sigillato, quod Ego Christofferus Hipstede, Publicus Apostolica auctoritate et a Judice Camere Jmperialis approbatus Notarius, hoc manus meæ scripto attestor. Originale extat C. 4. N. 15" (p. e. Caps. iv, Nr. 15, sem er merki frumritsins frá Brimum). 1) annan (p. e. annan hvern) ritað fyrst i D 12, en dregið síðan út aptr.

dag missir tipa. pa scal veita þurfa monnom i priu mal.

þar scal lios brenna i kirkio fra Mario messo enne fyrre. fyre hvern helgan dag til Micaels messo. en hveria nott fra þvi vnz lipr paska viko.

Klængr biskup lofape at grafa þar at kirkio heima menn. þa er þar andasc.

þar scal fylgia kvenngildr omage avallt kirkio fiam þessom. sa er brandr þorarins son'. vil til taka or sino kyne. epa synir hans. En Brandr þ[orarins] s[on] scal varðveita kirkio fe pesse meþan hann vill. en þa synir hans meþan þeir vilia. taka þeir mann til varþveizlo ef þeir vilia fra rapasc. en ef þeir eigo eige erfingia þa er forrap kunne. þa scal taka mann til or kyne þeirra. at varþveita kirkio fen. þann er biscope picir vel til fallinn. þeim er fyrir rape i Skala hollte. En sa scal abyrgiasc kirkio oc buning hennar allan við ellde oc ollom scopom. er kirkio fe varþveitir2.

BREF EYSTEINS ERKIBISKUPS til biskupa á Íslandi og höfðíngja og allrar alþýðu, um siðferðisbót, og um að leiðrétta afgjörðir við konúng í Noregi og landslýð hans, og um að kjósa biskup að Skálaholti í stað Klængs biskups.

Húngrvaka segir svo frá, að þegar Klæng biskup tók að mæða bæði elli og vanheilsa, þá sendi hann utan bréf sín til Eysteins erkibiskups, og bað hann leyfis, að hann skyldi ná af hendi að selja lands fjölskyldir biskupsdóms síns, og að taka annan til biskups í staðinn, eptir dæmum Gizurar biskups. En þau orð komu aptr frá erkibiskupi, að í hans leyfi skyldi biskup kjósa og senda utan, en Klængr skyldi halda upp tíðagjörð og kenníngu meðan hann væri til fær, þótt hann væri eigi fær til yfirferðar (Húngrv. kap. 19; sbr. þorl. s. kap. 9). það mun vera óefað, að svar Eysteins erkibiskups, sem Húngrvaka getr um, muni vera bréf það sem hér fylgir eptir, og er þá efni þess nokkuð fegrað í Húngrvöku. Bréf þetta hlýtr þá að líkindum

1) ho. s., D12.

2) hér er bætt við í máldagabókinni virðíngu á ymsu fè, búslutum, bókum ok öðru, þegar „sira Ámundi" skilaði staðnum að Húsafelli, og er það ýngra.

að vera ritað 1173, því 1174 fór Klængr biskup til alþingis, og þá kaus hann Þorlák Þórhallsson ábóta í Veri (porlák hinn helga) til biskups að Skálaholti; Finnr biskup hefir heimfært það til 1176 (Hist. Eccl. IV. B., í bréfaregistrinu), en þar er mart á móti, og einkum það, að þá var þorlákr kosinn fyrir tveim árum, og erkibiskup hefði þá orðið að vera búinn að frètta um kosning hans.

Bréfið er prentað hér eptir skinnbókinni Nr. 186 í 4to í safni Árna Magnússonar, og er það nú hin eina afskript þess, sem vèr vitum til vera í fornum handritum. Finnr biskup hefir haft forna afskript á pappír, sem hann ætlar vera tekna eptir þessari hinni sömu skinnbók. Hún er í minnsta fjögra blaða broti með skýrri settletrs hendi, en allmjög bundinni, 23 línur á blaðsíðu, og er rituð seint á 15du öld, um eða eptir 1480. þar er ritað í heilum línum en ekki í dálkum, og eru fyrirsagnir með rauðu letri, en upphafsstafir með ymsum litum og þó ekki stórir. Bókin er nú alls 128 blaðsíður, og verðr ekki séð að hún hafi nokkurntíma stærri verið. Á henni er ritað þetta: 1) um skriptir og yfirbót synda, bls. 1-8, og er þar skýrskotað til meistara Remundus (Raimundus de Penna Forti frá byrjun þrettándu aldar), og kirkjufeðranna Augustinus og Chrysostomus; 2) Kristinréttr Árna biskups (bls. 8-64); 3) Bref Vilhjálms kardínala um helgidagavinnur 17. August 1247 (bls. 64—66); 4) Boð Magnús biskups Gizurarsonar (1224) um messuþjónustu (bls. 66-68); 5) Statúta Jóns biskups í Skálholti (sem þar er eignuð Gyrð í fyrirsögninni) um skírnarkatla og krismaker o. s. frv. í synodo í Skálholti in crastino Jacobi (bls. 68-69); 6) Bod Árna biskups porlákssonar (1270), sem samþykkir skipanir Magnús biskups Gizurarsonar um föstur o. fl., bls. 69-73; þar við er tengt 7) úr statútu Jóns biskups Halldórssonar (1326) um bannssakir, bls. 73-87; 8) Statuta Eilífs erkibiskups, sem Jón biskup í Skálholti staðfestir, um sálumessur eptir biskup andaðan o. s. frv., bls. 87-92; 9) Boð um það, hverjar konur óskyldar eða skyldar að eigi má taka, bls. 92; 10) Statuta Gyros biskups (1359) um lýsitolla, bls. 93-94;11) Statuta Páls erkibiskups (1336-1346) um trúarjátníng, töfra, okr o. fl., bls. 94-103; 12) Statuta Eilífs erkibiskups (1320) um staðfesting setninga hinna fyrri biskupa um trúna, o. s. frv., bls. 103-104; 13) Statuta Jóns biskups í Skálholti um frillur presta, o. fl., bls. 104-106;

14) Statuta Jóns Skálholtsbiskups um skírnarkatla o. s. frv. (önnur en Nr. 5 hér á undan), bls. 106-107; 15) Greinir nokkrar úr statutu Eilífs erkibiskups (1320) um kirkjuþjónustu o. fl., bls. 107-109; 16) Brèf Eireks erkibiskups til biskupa á Íslandi, Þorláks og Brands (1190), um hjúskap, athæfi kennimanna o. fl., bls. 109-114; 17) Bréf Eysteins erkibiskups, til biskupa, höfðíngja og allrar alþýðu á Íslandi, það er hér fylgir eptir (1173), bls. 114-118; — 18) Statuta

Eysteins erkibiskups (1176), um þyrmslur kirkna o. s. frv., bls. 118-122; 19) Úr statutu Eysteins erkibiskups, um þá er konur taka með herfángi, bls. 122; - 20) Bref Eysteins erkibiskups til Þorláks biskups og nokkurra höfdíngja á Íslandi (1180), um vandlæting, bls. 122-125; 21) Brèf Eysteins erkibiskups til Þorláks biskups og lærðra manna og ólærðra á Íslandi (1179), um undirtekt þeirra við boðskap biskups, bls. 125 -126; 22) Bref Eiríks erkibiskups til biskupa á Íslandi, Brands og Þorláks, og Jóns Loptssonar (1190) um brot á kirkjufrið o. fl., bls. 126-128. þar eptir er hálf blaðsíða auð, og er það seinast í bókinni, svo að hér hefir aldrei meira ritað verið.

Handrit þetta hefir verið úr Borgarfirði, svo sem sýnir þessi grein, sem rituð er á saurblað aptast í bókinni: „þetta kuer a Wermu[ndur] Kietel son en eingen añar huor sem það bañar. Og til merkess mitt nafn hier unde[r] skrifad Anno 1688. Wermundur Kietel son m. e. h." þessi Vermundr ætla eg eflaust hafi verið kominn af Vermundi Kolbeinssyni, sem bjó á Hvanneyri í Andakíl um miðja fimtándu öld og hafði sýslu um Borgarfjörð. Af Vermundi Ketilssyni fèkk Páll lögmaðr Vídalín handrit þetta, en Árni aptr af Páli lögmanni (1707), og kom það til hans frá Íslandi með Raben admiral og stiptamtmanni 1720.

Það mun lýsa sèr smásaman í safni þessu, að embættisbref erkibiskupa og skipanir hafa öll verið rituð á latínu upphaflega, en íslenzkuð síðar, eptir að þau voru komin út til Íslands. Þetta er bæði eðlilegt í sjálfu sèr, og samkvæmt kirkjunnar reglum á þeim tímum, og þar af verðr það skiljanlegt, að bréf þessi finnast nú ekki nema í íslenzkum handritum, þegar frumritin sjálf og bréfabækrnar eru tapaðar. Það er og auðsætt á þessu bréfi Eysteins, að það muni ekki vera frumrit svo sem það er her, heldr útlegging, og þó ekki heldr frumrit útleggíngar, heldr ritað eptir öðru fornu handriti, sem afskrifarinn hefir átt bágt með að lesa, svosem einkum má sjá seint í brèfinu, þar sem hann lætr Klæng biskup vanta mjöð og malt", og sömuleiðis af ymsum fornlegum orðatiltækjum; en þó svo sè, þá er samt sýnilegt að bréfið muni hèrumbil halda sér og vera eigi stórum úr lagi fært, en stafsetningin er frá tíma skinnbókarinnar að mestu, og læt eg hana þó halda sèr.

Finnr biskup hefir látið prenta brèf þetta með latínskri útleggíngu í kirkjusögu sinni (Hist. eccl. Island. 1, 236--239) eptir fornri pappírsafskript, sem áðr var getið. Ordamun þann sem ber á milli þótti mér ekki vert að tilfæra, pared hann. er hvorki mikilvægr í sjálfu sèr, og þarmeð augljóslega sprottinn af misritan eða raungum lestri.