Spacono arfr er amilli varar ennar | forno oc deilldar hamars oc eigo spaconoarfar ef ut fester. en norðan menn ef in rekr i hop. En þat er nv samit at at helmingi skulo hafa hvarer. þa er næst milli laxar oc forsar. þa er fra raða skriðo til hramnsar. þa er fra hellis vik til motz uid finzstaði. fyr finstoðom er fimdeillt oc hverfa .iii. luter til spacono arfs en tueir til lanz | þes minte karll abota. at sua uæri skipt. pa er hvalr | kom þar. Eige letzk eyiulfr einars svn glægt uita huer [þar] voro skipti. Vera quað hann þa er þat sogoo at þriðiugr | reka fylgði landi. en .ii. luter spacono arfi. Fyr árbakka er spacono arfr at allom luta en engi milli finnstaða oc ar bakka. þa er næst inn fra þorlagar | dys til selvikr. þorlaugar dys stendr fyrir la kiardal a | la kiar bakkanum fyrir sunnan. Sua quað eyivlfr einars | sun segia ser porarin porfinz sun um spacono arf.

ALÞINGIS LÖG um stiku mál á vaðmáli og klæðum á Íslandi,

í stað hins forna álna máls.

Á dögum Páls biskups Jónssonar gekkst mjög við ránglæti manna á milli um álna mál. þá gaf Páll biskup það ráð til, að hafa stikur, sem væri að lengd tvær íslenzkar álnir hinar fornu. Þetta ráð styrkti Gizur Hallsson, er þá var lögsögumaðr, og synir hans, einnig Sæmundr í Odda og Ormr á Breiðabólstað, bræðr Páls biskups, og var það þá í lög tekið og helzt lengi síðan (Páls bisk. s. kap. 8; Bisk. s. 1, 135).

Í sögu Páls biskups segir, að Gizur Hallsson væri lögsögumaðr þegar lögmál þetta var samþykkt, en hann lagði af lögsögn 1201; getr því ekki lögboð þetta verið yngra en frá því ári, og ekki eldra en frá 1195, þegar Páll biskup kom út til Islands; en líklegt er, að Páll hafi verið biskup nokkur ár áðr hann stakk uppá lögmáli þessu. Fyrir þá sök er það heimfært hèr til 1200.

Um álna málið sjálft hafa margir verið í vafa, og einna merkilegast er, að stiku mál Páls biskups hafa menn varla getið um', því þó lengd stikunnar sè audfundin, þegar fundin er hin

1) í Arnesens islandske Rettergang bls. 525 er sagt, að stikan hafi verið omtrent halv Alen efter de Tiders Maade", það er einmitt móthverft hinu rètta, þvi stikan var tvöföld alin, eða alinin var hálf stika. Á

forna alin, þá er stiku málið mjög merkilegt, og hefir haldizt við harola lengi á Íslandi í kaupum og sölum. Eptir því sem Páll lögmaðr Vídalín segir, er var manna lærðastr og merkastrí öllum slíkum fræðum, þá hefir hin fornasta íslenzka alin verið 18 þumlúnga, og stikan eptir því 374 þumlúnga. Ef menn kasta brotunum, þá verdr stikan öldúngis jöfn enskri yard. Þetta er harðla merkilegt, af því að vér vitum, að frá Englandi komu mest klæði í fornöld, og frá Íslandi vaðmál mest; er því líklegt, að þessi breyting hafi átt eitthvað skylt við verzlunarviðskipti við Englendínga, þareð ekki er hægt að skilja, hver endrbót gæti verið í að tvöfalda hina fornu alin, nema því að eins, að hið nýja mál yrði þarmeð jafnt eða í hagkvæmri tiltölu við annað mál, sem menn þekktu og tíðkuðu í verzlun sinni.

Það er merkilegt, að vér getum af grein þessari ráðið, að hið forna álnarmál hafi verið markað á kirkjuvegg á þíngvelli, en hvergi annarstaðar svo getið sè; því hefir mönnum verið örðugt að fá leiðrétta kvarða sína, og þessvegna er hér boðið að marka stikumál að hverri graptarkirkju, þ.e. að hverri þeirri kirkju er leyft var að grafa lík að. því er mjög líklegt, að finna mætti enn forn stikumörk á steinum í kirkjuveggjum eða kirkjugörðum á Íslandi, ef leitað væri, bæði á þíngvöllum og annarstaðar, einsog Páll Vídalín segir (Fornyrði bls. 17) að hann hafi heyrt þau munnmæli, að sá hinn markaði álnarsteinn hafi verið í Þingvalla kirkju vegg í þeirra manna minni, sem lifðu á hans barndómsárum; hefði eptir því steinn sá átt að vera til á öndverðri seytjándu öld.

Stiku málið hefir staðið harðla lengi. Í Jónsbók (Kaupab. 26. kap.) er sagt fyrir öldúngis eins og hér, að stika skal sú vera, at tvær álnir gjöri stiku, sem verit hefir at fornu", og ekki vitum vèr nein rök fyrir að þetta hafi breyzt fyr en á 15du öld og síðan, að hin þýzka verzlan fór að aukast. þaðan af fór að tíðkast hin svonefnda Hamborgar alin, sem sumir hafa síðan kallað íslenzka alin (tilsk. 30. Mai 1776 $ 3), og líklega optlega blandað saman við hina fornu. Þessi Hamborgar alin hefir af sumum verið kölluð hnefa alin, og er 21 þumlúngs. Hún var aftekin með tilskipan 30. Mai 1776 (Lagasafn handa Ísl. IV, 314-353) og er þar skipað að hafa þaðan af sömu álnir einsog í Danmörku tíðkaðist (eptir tilsk. 10. Januar 1698); þó eru enn tíðkaðar íslenzkar álnir almennt manna á milli, sem kunnugt er, og munu það þó mest vera Hamborgar álnir'.

Eptirtektar er það vert, að mæli menn framhandlegg meðalmanns frá alnboga, og fram á lengsta fingurgóm, mun hann

síðari tímum hefir almennast verið nefnd stika í sömu þýðing og alin, og er það viðlíka móthverft hinu rètta.

1) það hafa þó trúverðugir menn sagt mèr, að þeir hafi séð kvarða á Íslandi, sem hafi verið markaðar á þrennar álnir: hin danska og Hamborgaralin og íslenzk alin, og væri hin islenzka styzt þeirra.

verða rúmir 18 þumlúngar. þar með verðr sennilegt, að hin fornasta íslenzka alin sè bygð á alnboga málinu, líkt einsog cubitus hjá Rómverjum. Leggi menn hnefa fyrir framan, þá munu menn fá 21 þumlúng og nokkru meira, en það samsvarar hinni síðari íslenzku alin, eðr Hamborgar alin; er hún því sannnefnd hnefa alin. Hin danska alin þar á móti mun vera beint komin af hinu rínlenzka máli. Til er enn hin svonefnda þumalalin, sem talað er um á röggvuðum vararfeldum (Nr. 23 að framan); það segir Björn prestr Halldórsson að sè alin mæld frá alnboga fram á þumalgóm, en eg ætla miklu framar, að þumalalin sè lengri en hin (frá handkrika á þumalgóm), og nái hèrumbil danskri alin.

Grein þessi, sem eg ætla sè hin fornu alþíngislög um stiku málið, finnst nú í tveim handritum; annað þeirra er Belgsdalsbókin (sbr. bls. 117-120), og er grein þessi þar aptan við Kristinrètt hinn forna, ásamt mörgum öðrum einstökum greinum, og talin þar með Kristinrèttinum. Eins og hún er í þessari bók eru öll líkindi til hún hafi verið upphaflega, og því er sú uppskriptin kölluð hér A. - Önnur uppskript er í Staðarhólsbókinni af Grágás (sbr. bls. 86-88 að framan), og er lagaboð þetta þar sem aptasti kapítuli í þeim bálki, sem sumir hafa kallað áðr Landsleigubúlk, en í útgáfu A. M. nefndarinnar er kallaðr Kaupabálkr; þar er og bætt ymsu við, og ber það með sér, að hér er nýmælum knýtt við hið upphaflega lögmál. Þó er þessi uppskript bæði forn og merkileg, svo sem eg hefi áðr sýnt að bók þessi muni vera rituð á þrettándu öld, og því er sú uppskript kölluð B. - Ekki megum vèr láta það villa oss, að greinin stendr í handritunum sem kapítuli í Kristinrétti, eða í Grágás, heldr megum vèr hafa það sem vott þess, hversu opt því er blandað saman í handritum sem ekki á saman með réttu, og að menn mega einkum eiga von á viðaukum og nýmælum aptast í bálkum eða kapitulum í Lögbóka handritunum. Einmitt það, að annað handritið hefir greinina með Kristinrétti, en hitt í Grágás, sýnir, að hún muni ekki vera föst lögbókargrein; efnið sjálft sýnir, að hún getr hvorki heyrt til Kristinréttar hins forna, einsog hann var upphaflega, og ekki heldr til Grágásar, því stikan var þá ekki komin á. þar á móti er efni greinarinnar öldúngis samsvarandi því, sem Páls biskups saga segir frá, og eptir því sem greinin er orðuð í A kemr hún fram sem heilt lagabod; eg efast því ekki um, að vèr höfum her hin réttu alþingis lög um stiku málið eptir uppástungu Páls biskups Jónssonar og Gizurar Hallssonar lögsögumanns.

A.

Eptir Belgsdalsbókinni frá hèrumbil 1370 í A. M. safni Nr.347. Fol., bls. 167; sbr. útg. Vilh. Finsens af Grágás II, 250.

vm mal a klæðom'.

Menn skulo mæla vaðmal ok lerept ok klæði oll með stikum þeim er jafnlangar se tiu sem kuarde tvítugr. sa er merkor er a kirkiu vegg a þingvelli.

Rett er at draga kuarða við vaðmal ok við lerept x alna long eða lengre ok skal at hrygg mæla en eigi at jaðri.

Eigi skulo alnar ganga aðrar en þessar. ef menn hafa stikur rangar. eða kuarða rangan sua at muni vm oln j .xx alnum eða meira þeim er þeir mela. ok varðar þat fiorbaugs garð. ok skal vm oll afbrigð þessa mals sua sokn fara sem mællt er ef menn mæla alnar rangar.

Sa skal raða er kaupir lerept eða klæði hvart hann vill mæla at hrygg eða at jaðri.

Ret[t] skal at sỏkia við vattorð þat er nefnt er. þa er maðr mælir rangar alnar. þa sok er j pui geriz. ef sokiandi vill pat helldr en kviðburð.

Slikar alnar skal mæla með stiku a viðum. ok a teindo jarne sem a vaðmalum. eða klæðum eða lereptum2.

þat er mællt at at graftar kirkiu hverri skal merkia stiku lengo. þa er rett se at hafa til alna mals. ok megi menn þar til ganga ef a skilr vm alnar.

B.

Eptir Staðarhólsbókinni frá hèrumbil 1275 í A. M. safni Nr. 334. Fol., bls. 99; prentað áðr í útgáfu A. M. nefndarinnar af Grágás I, 497-499.

Of stikan vaðmála oc klæða oc lerepta. LXXXI3.

þat er melt at nu scolo menn mæla vaðmal oc lerept | oc klæði oll með stikum þeim er iam langar ero .X. sem

1) fyrirsögn með rauðu letri. upphafsstafr blágrænn. eptir fornri tölu 65. kap. i Kristinretti hinum forna.

2) ler. skinnb.; Fins. les: le repti.

a) þessi fyrirsögn er í skinnbókinni í yfirliti því (bls. 73 i skinnb.), sem er fyrir framan hinn svonefnda Kaupabálk, yfir kapitulana í þessum bálki og tölu þeirra, en í bálkinum sjálfum er eyða fyrir fyrirsögninni og þar i ritað með hendi frá 17. öld: „Cp. 81". -- Upphafsstafrinn er rauðr.

kvarði. XX. sa er mercor er a kirkio veG a þingvelli. oc scal legia þumal fingr | fur hueria stiko.

Rétt scal at draga við vað mál kvarða oc við lerept eða klæði .X. alna long eða lengri. oc scal sa raða er mælir | hvart hann vill mæla at ryg eða at iaðri eða þar a milli. ef hann vill þat helldr.

Eigi scolo alnar | ganga aðrar en þessar.

Vaðmal scolo vera stiko | breið en eigi miore. oc epter þui at ollo gør sem aðr | var mælt i logum.

Ef menn hafa stikor rangar

eða kvarða ranga sva at ván se at mune hálfri | stiko i .x. stikum eða meira þott eigi se lengra melt en half a Nur stika. oc ver þat fior Bavgs Gard. oc scal vm oll afbrigð þessa máls sva at sócn fara sem melt er. Ef menn mæla alnar rangar.

Sa scal raða er kaper lerept eða

klæði hvart hann vill

mæla at ryg eða at iaðri. | eða þar a miðli. ef hann vill sva helldr'.

Rett skal at

søkia við váttorð þat er at verðr nefnt. þá | er maðr mælir rangar alnar. þa sọc er i þvi geriz ef søkiandi vill þat helldr en qviðburð. |

Vaðmál scolo eigi vera iaðar flá svá at meira mune eN oln i tuitogo vaðmale. at ryg scal | mæla ef meire munr er

en sva.

Tui eln scolo | vaðmal. oc scolo rétt boðin ef fingrom gegna a breidd oc se kost góð.

Taka scolo þeir er við eiguz | lagsiaendr .11 til um gialld ef iaðar flá er vara eða mio.

Nio buar þess er sottr er scolo bera iafnan hvart | sa hafi i þvi sini rangar alnar mælt sem honom var vm stefnt. │

a scal quepa avallt er stefnt er. i hueriom stað mæltar | voro þær alnar. eða. hue nær. eða. huerra manna imille.

1) hér er lagt á vald kaupanda, hvort mæla skuli að hrygg eða jaðri, en skömmu áðr er sagt, að sá er mælir skuli þessu ráða. Þessi ósamkvæmni bendir eflaust til breytinga með nýmælum.

Litill upp

2) litil eyða, sem svarar fimm bókstöfum, í enda línu. hafsstafr, með bleki ritaðr en þó utan línu, stendr fyrir því sem eptir fylgir, og mun það vera vottr þess, að það er ýngra nýmæli.