rem rapiamur. Et ideo cum angelis et archangelis. cum thronis et dominationibus. cumque omni militia celestis exercitus hyninum gloriæ tuæ canimus sine fine dicentes: (Sanctus, o. s. frv.) þetta er svo útlagt í grallaranum: þú sem fyrir orðið, sem á sig tók manndóm, í ljóma þinnar birtu upplýsir vor hugskots hjörtu með nýju ljósi, svo að nær vèr berlega þekkjum guð, að vèr þá mættum í réttum kærleika til sannrar ástar og girndar óforgengilegra hluta verða upp kveiktir. Og þar fyrir með englunum og höfuðenglunum, með trónunum og maktarvöldunum, sömuleiðis ásamt með öllum himneskum hirðsveitum, syngjum vér lofsaunginn þinnar dýrðar oáflátanlega, segjandi: (Heilagr, o. s. frv.) Þessi præfatio er prentuð í hinum íslenzku gröllurum í jólasaungnum. Quia cum unigenitus tuus in substantia nostræ mortalitatis apparuit. nova nos immortalitatis suæ luce reparavit. Et ideo cum angelis, o. s. frv. (sem 1). þessi er ætluð til þrettánda dags jóla og fram til lángaföstu. III. Qui corporali jejunio vitia comprimis. mentem ele vas. virtutem largiris et præmia. per Christum dominum nostrum. Per quem majestatem tuam laudant angeli. adorant dominationes. tremunt potestates. coeli coelorumque virtutes. ac beata seraphin. socia exsultatione concelebrant. Cum quibus et nostras voces ut admitti jubeas deprecamur. supplici confessione dicentes (Sanctus, o. s. frv.). IV. Qui salutem humani generis in ligno crucis constituisti. ut unde mors oriebatur inde vita resurgeret. Ut qui in ligno vincebat per lignum quoque vinceretur. Per Christum dominum nostrum. Per quem majestatem tuam, o. s. frv. (sem III). v. Te quidem domine omni tempore. sed in hoc potissimum die (hac pot. nocte) gloriosius prædicare. cum pascha nostrum immolatus est Christus. Ipse enim verus est agnus. qui abstulit peccata mundi. qui mortem nostram moriendo destruxit. et vitam resurgendo re paravit. Et ideo cum angelis et archangelis, o. s. frv. (sem 1). Þessi præfatio er prentuð í hinum íslenzku gröllurum í páskasaungnum, og er íslenzkuð þannig: Að vèr drottinn alla tíma háleitlega heiðrum og lofum þig, en þó einkanlega á þessum degi, á hverjum vort páskalamb Kristr er fyrir oss fórnfærðr. því hann er það sannarlega páskalamb, sem burt tók allar heimsins syndir. Sá sem fyrir sinn dauða hefir vorn dauða sigrað og lífið fyrir sína upprisu endrnýjað. Og þarfyrir með englunum (o. s. frv. sem 1). VI. Qui post resurrectionem suam omnibus discipulis suis manifestus apparuit. et ipsis cernentibus est elevatus in coelum. ut nos divinitatis suæ tribueres esse participes. Et ideo cum angelis (o. s. frv. sem 1). VII. Qui ascendens super omnes coelos. sedensque ad dexteram tuam. promissum spiritum sanctum hodierna die in filios adoptionis effudit. Quapropter profusis gaudiis totus in orbe terrarum mundus exsultat. Sed et superne virtutes atque angelicæ potestates ymnum gloriæ tuæ concinunt. sine fine dicentes: (Sanctus. o. s. frv.). Þessi præfatio er prentuð í hvítasunnu-saungnum í hinum íslenzku gröllurum, og er íslenzkuð þannig: Hver upp er farinn yfir alla himna, sitjandi til þinnar hægri handar. og hefir sínum útvöldum börnum gefið þann fyrirheitna heilaga anda, hvar fyrir allr heimrinn stórlega sig gleðr með hjartans hæsta fögnuði. Lika einnig þeir himnesku kraptarnir og englanna maktarvöldin; ásamt með þeim. syngjum vér einnig lof þinni guðdómlegri majestatis dýrð og æru fyrir utan enda óaflátanlega, segjandi: (Heilagr, o. s. frv.). VIII. Qui cum unigenito filio tuo et spiritu sancto unus es deus. unus es dominus. non in unius singularitate personæ. sed in unius trinitate substantiæ. Quod enim de tua gloria revelante te credimus. hoc de filio tuo. hoc de spiritu sancto sine differentia discretionis sentimus. Ut in confessione veræ sempiternæque deitatis. et in personis proprietas. et in essentia unitas. et in majestate adoretur æqualitas. Quam laudant angeli. venerantur archangeli. adorant dominationes. tremunt potestates. coeli coelorumque virtutes. et beata seraphin socia exsultatione concelebrant. cum quibus et nostras voces ut admitti jubeas. te precamur. supplici confessione dicentes: (Sanctus. o. s. frv.). þessi er prentuð í hinum íslenzku gröllurum í saungnum á Trinitatis sunnudag, en niðrlagið er nokkuð frábrugðið í sumum katólskum messubókum. Í grallaranum er þannig íslenzkað þú sem með þínum eingetnum syni og heilögum anda ert einn guð og einn herra, ekki í einingu persónunnar heldr í þrenníngu einnar undirstöðu; því að allt það sem vèr trúum fyrir þína opinberan um þína guðdómlega dýrð, það sama trúum vèr um þinn eingetinn son, það sama og einnig um heilagan anda fyrir utan allan mismun nokkurs aðskilnaðar; svo að í einni sannri og eilífri guðdómsins viðrkenningu tilbeðin verði sundrgreining persónanna og eining verunnar. með jafnri majestatis dýrð og heiðri. hverja majestatis dýrð að lofa englarnir og höfudenglarnir, himnarnir og allir himnanna kraptar, cherubin og svo seraphin, með samhljóðandi óaflátanlegri röddu segjandi: (Heilagr, o. s. frv.). IX. Te domine suppliciter exorare. ut gregem tuum pastor eterne non deseras. sed per beatos apostolos tuos continua protectione custodias. ut hisdem rectoribus gubernetur. quos operis tui vicarios eidem contulisti præesse pastores. Et ideo cum angelis (o. s. frv., sem 1). Þessi præfatio var á postula messum. X. Et te in veneratione beatæ Mariæ semper virginis. exsultantibus animis collaudare. benedicere et prædicare. quæ et unigenitum tuum sancti spiritus obumbratione concepit. et virginitatis gloria permanente lumen æternum mundo effudit Jesum Christum dominum nostrum. Per quem majestatem tuam, frv. (sem 1). 0. 8. Communicantes er upphafið á því sem tónað var eptir útdeilínguna, og er með ymsum smábreytingum, hèrumbil á þessa leið: Communicantes et diem sacratissimum celebrantes. quo dominus noster Jesus Christus pro nobis est traditus. sed et memoriam venerantes inprimis gloriosæ semper virginis Mariæ. genetricis ejusdem Dei et domini nostri Jesu Christi. sed et beatorum apostolorum. Hanc igitur oblationem servitutis nostræ. sed et cunctæ familiæ tuæ. quam tibi offerimus. ob diem in qua dominus noster Jesus Christus tradidit discipulis suis corporis et sanguinis sui mysteria celebranda. Quesumus domine ut placatus accipias. diesque nostros in tua pace disponas. atque ab eterna damnatione nos eripi. et in electorum tuorum jubeas grege numerari. o. s. frv. Skipan Magnús biskups Gizurarsonar er enn til á mörgum skinnbókum, þar sem eru í söfn af skipunum hinna fyrri biskupa ; þar á móti hefi eg aldrei fundið hana ritaða í Kristinrétti Árna biskups, einsog lagagrein eða kapítula Kristinrèttarins, og svo mun varla finnast, nema ef vera skyldi í pappírshandritum 1. En af því að skipan þessi er í marga staði merkileg í kristinrétti á Íslandi, og er grundvöllr kirkjusiðanna í merkilegu atriði, einnig að hún hefir verið höfð í metum og samþykkt af hinum eptirfylgjandi biskupum í Skálholti, og haldizt í gyldi að nokkru leyti fram á þessa öld, þá hefi eg hèr, einsog áðr, prentað hana með þeim afbreytingum sem hún hefir í skinnbókum, og læt hverja afskript hennar halda sér eins og hún er; en til þess að lesandi fái fljótt yfirlit yfir handritin, og aldr þeirra og niðrröðun, læt eg fylgja hér töflu yfir þau, og get þess, að greinatalan er ekki í handritunum, heldr er hún sett hér til að gjöra yfirlitið ljósara. Handritataflan er þannig, og eru handritin merkt A-N, en ordamun er hægt að finna þegar menn jafna saman afskriptunum. 1) í sögu Finns biskups (I, 309) er orðað nokkuð óskilmerkilega. Fyrst segir hann, að sér sé ekki ljóst í hverju boðorðabreytni Magnús biskups hafi verið innifalin (quæ mutatio qualis aut quanta fuerit, non liquet), en kveðst ætla að hún sè sú, sem sẻ kölluð boð Magnús biskups, og sè 43. kap. i Kristinrétti hinum nýjara. Þetta hefir Munch tekið upp eptir Finni biskupi. En í athugagrein við sögu Finns biskups er skipanin prentuð eptir þrem handritum, sem þar eru nefnd, og er hún í engu þeirra rituð sem kapituli i Kristinrétti. Þar að auki má geta þess, að í Kristinrétti Árna biskups eru ekki til 43 kapitular alls; flest handrit hafa frá 32 til 35, en varla fleiri. Eg ætla að svo standi á þessu, að Hannes Finnsson hafi bætt athugagreininni við þegar bókin var prentuð í Kaupmannahöfn, en ekki breytt neinu í sögunni. E: A. Magn. 350. Fol. 1363. 1 2 3 4 Skrá þessi er hvergi prentuð áor, nema í Kirkjusögu Finns biskups (Hist. Eccl. Island. I, 309, athgr. a, med latínskri þýðingu), og er þar farid eptir handritum þeim sem hér eru kölluð G, C og I. A.' Eptir skinnbókarbroti í safni Árna Magnússonar Nr. 671. B. í 4to., bls. 15-16. Bókarbrot þetta er alls 12 blöð, eða 24 blaðsíður, og er í litlu fjögra blaða broti, ritað með ymsum höndum, og eru hinar elztu þeirra ágætlega góðar með íslenzkri stafagjörð, og sýnast vera frá upphafi fjórtándu aldar, ef ekki eldri, en sumar hafa krókótta stafi, líkt og er á norskum bréfum á fjórtándu öld, og vér köllum norskt handarlag. þar er á bókinni helzt þetta: 1) eiða form nokkur, sem svarin hafa verið fyrir próföstum og biskupum á tímum Árna biskups Þorlákssonar og síðan í þyrmslamálum við klerka og kennimenn, og í kvennamálum; þar með fylgja: 2) gridamál frá hinum sömu tímum, bls. 1; Dipl. Isl. I. B. 28 |