motum a S. Clara inceptum fortiorem fuisse Civitate Castelli quam aliis locis, excepto forte Eugubio, ita ut in civitatis viciniis plura pia monasteria exsurgerent sive ex novo, sive quia institutum S. Clarae amplecterentur (1). Ex nostris documentis pro saec. XIII innotescunt S. Maria prope Civitatem Castelli in loco Vallis Gaudii (Doc. n. I), S. Maria de Pupula prope Civitatem Castelli (Doc. n. II). S. Maria Transtiberim iuxta pontem prati Civitatis Castelli (Doc. n. III). Primum et tertium iuxta auctores locales idem est monasterium diciturque ordinarie S. Maria Transtiberim (*). S. Mariae de Pupula (Populo) fundatum dicitur a. 1222 a S. Clara suique iuris remansit usque a. 1460, quo cum S. Maria Transtiberim unitum est (3). Aliud monasterium ibidem erat S. Maria de Fonte extra Portam S. Mariae (*), quod praeexistens Regulam Clarissarum accepisse dicitur et tanta paupertate vixit, ut tempore Nicolai IV (a. 1289) abbattissa et conventus cogerentur mendicare et victum quaerere ostiatim (5), A. 1460 unitur cum S. Maria Transtiberim. Demum saec. XIV (1352) occurrit monasterium Clarissarum S. Agnetis Virginum. Videtur unitum fuisse cum S. Maria de Pupula c. 1380. Sed quaedam moniales ad S. Mariam de Fonte transierunt ("). Monasteria de Fonte et de Pupula a. 1460 unita sunt cum monasterio S. Mariae Transtiberim, qued circa hoc tempus intra muros civitatis translatum est, et postea S. Mariae Remuratarum sive S. Clarae dictum est, quod nunc exstat.

Nicolaus, O. Cist., cum a. 1265 episcopus Civitatis Castelli electus esset, paulo severius in coetus piarum mulierum processit, tum contra

(1) Id forsan ipsius S. Francisci debetur praedicationi et exemplo, cum Civitate Castelli moraretur. Thomas Celanus I Leg. I, 26, p. 71, narrans miraculum Sancti ibidem in daemoniaca operatum: Multi enim, inquit, de civitate illa utriusque sexus accedentes rogaverunt sanctum Franciscum pro muliere. Aliud miraculum ibidem a S. Francisco praesente operatum narratur in Cod. S. Antonii de Urbe, AFH XII, 389. Cf. etiam Gius. Bellucci, Leggende Tifernati, in: Bollettino della R. dep. di storia patria per l'Umbria, VI, 1900, 528-30; N. Cavanna, O. F. M., L'Umbria Francescana illustrata, Perugia 1910, 382-87.

(2) De eo cf. Giov. Muzi, Memorie ecclesiastiche di Città di Castello, V, ib. 1843, 27-37. Auctor errat primam fundationem a. 1222 assignans.

(3) Cf. Muzi, 1. c. V, 40-42. Auctor documenta, de quibus supra, nunc S. Mariae Transtiberim, nunc S. Mariae de Pupula applicat. Aug. de Stronconio, L'Umbria serafica, Misc. Franc., II, 55, econtra documentum a. 1223 (et 1227) de S. Mariae de Fonte et de S. Maria de Pupula intelligit. Pro S. Maria de Pupula dantur bullae a. 1398 et 1423, Eubel, Bull. Franc., VII, 83; 592. (*) Cf. Muzi, 1. c. V. 38-40; Garampi, Memorie ecclesiastiche appartenenti all'istoria e al culto della B. Chiara di Rimini, Roma 1755, 411, adducit bullam datam Abbatisse et conventui S. Marie de Fonte ordinis S. Damiani prope Civitatem Castelli, Romae 30 dec. 1289.

(*) Garampi, 1. c. 120.

(6) Muzi, 1. c. V. 41; 43-45.

iam constitutos sed exemptos, tum contra eos, qui nullam regulam profitebantur, quibus ordinarie regulam S. Clarae imponebat (1). Ita fecit pro monasterio S. Spiritus (delle Giulianelle) 1268-70, quod postea tamen S. Benedicti regulam assumpsit (2). Idem fecit pro monasterio S. Mariae della Strada, dictum vulgariter S. Francesco di Pozzuolo prope Burgum S. Sepulchri, eiusdem dioecesis Castellanae). Exstabant igitur Civitate Castelli saec. XIII quatuor, saec. XIV quinque monasteria Clarissarum. Paucis aliis locis forsan S. Clara tantas discipulas habuit, et tamen apud maiores nostros historiographos Waddingum, Gonzagam et ipsum Bullarium Sbaraleae vix vel nunquam de eis fit sermo!

Quarto loco Statuta edemus, saec. XV italice conscripta, quae quidem Clarissae unius e monasteriis supradictis Civitatis Castelli a monasterio Montislucis Perusiae recepisse videntur. Inveniuntur in Archivo monasterii Remuratarum, cod. membr. saec. XV, mm. 212144, folia 46 non num., quorum 43 priora versionem italicam Regulae Urbani IV, 3 ultima dicta Statuta continent. Adsunt duo folia custodiae. Regulam Urbani IV praecedunt litterae itidem italice versae Card. Iohannis Gaetani, quarum textum latinum habes AFH IV, 77-88.

Singulorum monasteriorum Statuta, quae Statutis Provincialibus Ordinis Minorum comparanda sunt, hucusque pauca innotuerunt (*). Haec quae edimus condita sunt pro monasterio Montislucis extra muros Perusiae et a monasterio Clarissarum Civitatis Castelli acceptata. Secus enim vix explicaretur cur adsint unacum Regula in earum Archivo (5).

(1) Muzi, l. c. V, 52; cf. II, 1812, 147-160. In synodo dioecesana a. 1266 habita excommunicavit: Item omnes qui se dicunt exemptos, nisi infra tres menses proxime subsequentes certa privilegia super iis sufficientia ostendant, 1. c. II.

(2) Muzi, 1. c. V, 74-77: Aug. de Stronconio, Misc. Franc. II. 171 s. () Muzi, 1. c. V, 51-52. De quibusdam monasteriis praedictis habentur aliqua etiam ap. Dom. Cornachini, Annali di Città di Castello, MS. (cuius exemplar asservatur in Archivo Capitulari dictae civitatis) et ap. Magherini Graziani, Storia di Città di Castello, II, ib. 1910, 216-s.

(*) P. Benv. Bughetti in AFH VI, 1913, 101-110, Statuta italice conscripta edidit, quae B. Angelus de Clavasio inter 1472 et 1493 pro quodam Clarissarum monasterio in Romandiola sito conscripsit quaeque in variis monasteriis (Ferrariae, Busseti) observata fuisse videntur. Inde a saec. XVI talia Statuta crebrius edita inveniuntur. Cf. ex. gr. F. Doelle, Die Statuten der Klarissen zu Weissenfels aus dem Jahre 1513, in: Franziskanische Studien. I, 1914, 256-62; S. Mencherini, Ordinazioni delle monache di S. Chiara Novella d'Arezzo compilate l'anno 1543, in: La Verna, X, 1912-13, 418-26; Constitutioni delle Monache di S. Chiara di Verucchio della diocesi di Rimino, Rimini 1672.

(5) Difficile dictu est in quonam praedictorum monasteriorum haec Statuta primitus recepta fuerint. Monasterium Vallis Gaudii seu S. Mariae in

Uti consentaneum est non sunt verae legislationes, sed minutiae observantiae vitae quotidianae, quae nobis quidem nullius fere ponderis apparere possunt, sed pro vita communi Sororum suum momentum, certo habebant.

Quo tempore vel a quo auctore condita sunt haec Statuta non traditur. Sed variis indiciis ea medio saec. XV exorta esse conici potest. Anno siquidem 1449 monasterium Perusinum Nicolai V iussu fratrum Observantium curae subditum est et reformatum opere S. Iohannis a Capistrano Vic. gen. et Antonii de Montefalco Vic. prov. Umbriae. Primus monasterii confessarius erat spiritualis ille vir Fr. Iohannes Bonvisi Lucensis (1). Statuta Montislucis igitur his viris deberi non haesitem affirmare. Revera Observantium usuum vestigia in eis clare perspicimus, ex. gr. cum sermo fit n. 5; 9, de officio de debito et de gratia. Constat enim officium de gratia, scil. B. M. Virginis aliaque, iterum introductum esse a fratribus Observantibus (2). Ceterum Statutorum totus tenor monasterium reformatum proclamat, sive reformandum.

Statuta raro rubricis dividuntur; ubi vero argumenta diversa clare tanguntur, praemisimus numeros romanos titulosque uncis quadratis addidimus, dum singulis ordinationibus numeros adiecimus arabos.

Idem textus adest in codice chart. saec. XVI, mm. 282 106, Bibliothecae Collegii S. Antonii de Urbe, scriptus in monasterio Montislucis Perusiae, f. 30 r-35 v. Textus apprime correspondet codici Civitatis Castelli, exceptis formis quibusdam linguae italicae, quas non curamus. Soror amanuensis Perusina compendia aliquando male legit, ut crete pro certe; terta pro tratta. Textus dispositio eadem; additur una rubrica, scil. IV, duae vel tres adsunt inversiones, quas negleximus, dum paucissimas veras lectiones variantes editioni nostrae adiecimus. P Perusinum, C Civit. Castelli codicem designat. Utrumque codicem ab uno eodemque prototypo dependere vix dubium esse potest.

Documentum Eugubinum sub n. V edendum fundationis Clarissarum S. Mariae de Pellagio, 13 apr. 1226, extra muros Eugubii (Gubbio, in Umbria) non est minoris momenti quam illud Civitatis

Transtiberim a. 1463 adhuc sub Conventualium cura erat (Misc. Franc. V, 129), monasterium Remuratarum post a. 1448 reformatum fuisse refertur (Misc. Franc. V, 30), Observantes vero S. Iohannis extra civitatem solum a. 1473 introducuntur (Misc. Franc. V, 161). Gratias ago publicas R. P. Hugolino Paris, O. F. M., qui Statuta ista photographice expressit.

(1) Cf. Wadd. ad an. 1449, n. 53 (XII, 43); Marianus, Compendium Chronicarum, Ad Cl. Aq. 1911, 108; Aug. de Stronconio, L' Umbria serafica, Misc. Franc. V, 69; 135: cf. VI, 75 s.

(2) Cf. AFH VIII, 1915, 100.

Castelli a. 1223. In eo siquidem fr. Pacificus, rex versum, apparet ut Visitator generalis Pauperum Dominarum, vivente S. Francisco.

Documentum originale commemoratum a Mauro Sarti (1) frustra quaesivi cum mense augusto a. 1913 Eugubii essem et permittente loci tunc episcopo Rmo D. Nasali Rocca, hodie archiepiscopo Bononiensi, in monasterium Clarissarum S. Benedicti dictum penetrarem, neque maior fortuna mihi arrisit in conventu S. Francisci et in Archivo municipali. Sed transcriptionem inveni desumptam ex authenticatione notarili facta Eugubii 30 sept. 1777, quam quidem Bonaventura Bartolomasi, O. M. Conv., a. 1810 fecit, eam opusculo inserens, quod MS. hodie apud Fratres Minores Conventuales Eugubii asservatur (2), cui titulus: Notizie storico-critiche concernenti al Convento e Chiesa de' Minori Conventuali della città di Gubbio, scritte in Gubbio l'anno MDCCCX di poi accresciute ed emendate l'anno MDCCCXIII. Documentum p. 144-45 habetur. Transcriptio alia adest in eiusdem P. Bartolomasi opusculo inedito Compendio storico del monastero di S. Benedetto di Gubbio, 1816, cuius apocraphum manu forsan monialis latini ignarae in Archivo dicti monasterii inveni, f. 2r-3v. Sel haec ultima transcriptio pluribus deficit, supplendaque est ex apocrapho priore.

Instrumenti hoc est argumentum. Villanus episcopus Eugubinus die 13 apr. 1226, ad postulationem fratris Pacifici, cui cura et sollicitudo monasteriorum Dominarum Pauperum inclusarum a V. D. Ugone Ostiensi et Velletrensi episcopo commissa est, consentiente Capitulo, concedit fr. Bonacurso pro eodem Cardinali Ugone nomine S. R. Ecclesiae recipienti, ut in loco Perlasio dicto, a D. Alberto Priore S. Mariani i. e. ecclesiae cathedralis, concesso, ecclesiam et monasterium Clarissarum aedificare possit, conceditque consuetis conditionibus exemptionem.

Plene igitur hoc documento confirmatur quod iam a. 1912 (3) suspicatus sum, Fr. Pacificum, ante a. 1228 officio Visitatoris generalis Clarissarum functum esse. Quod quidem factum est maximi momenti, cum eo iterum refutatur sententia S. Franciscum scil. a Clarissis fundandis omnino fuisse alienum; saltem ultimis duobus vel tribus vitae annis (1223-1226) suis discipulis praedilectis ut Fratri Paulo Pro

(1) De Episcopis Eugubinis, Pisauri 1755, 131. Situm erat monasterium S. Mariae de Perlasio, (Pellagio, Palladio) in planitie, prope amphitheatrum romanum cuius rudera supersunt. Praeter Bartolomasi aliosque infra citandos, scripsit de hoc monasterio Diego dalle Grotte di Castro, O. F. M., Meraviglie di S. Francesco in Gubbio, ib. 1886, 75-86.

(2) Exemplar adest etiam in Archivo municipali Eugubii, Archivio Armanni III, D, 17. (3) AFH V, 421.

vinciali Marchiae pro monasterio Sancti Severini et Fratri Pacifico regi versuum permisit, ut Clarissarum curam gererent.

Extremos limites certos officii visitationis Fr. Pacifici assignare nunc possumus 13 apr. 1226 18 aug. 1228. Sed limes prior (1226) in antea videtur protendendus, quod novis documentis aliquando poterit forsan magis illustrari. Eugubino documento et illo Civitatis Castelli aliisque recentioribus investigationibus iam completiorem elenchum primorum Visitatorum generalium Clarissarum texere licet (1). Fr. Ambrosius, O. Cist. 1218-1219/20.

Fr. Philippus Longus 1219 20.

Fr. Ambrosius, O. Cist. 1220-1223.

Brunetus Praelatus saecularis (pro sola Lombardia?) 1224.
Fr. Pacificus, rex versuum, 1226-1228.

Fr. Philippus Longus 1228-1246 (2).

Sed ad monasterium Eugubinum redeamus. In Bullario Franciscano pauca de eo habentur; neque hoc nostrum documentum hucusque editum fuisse videtur, neglectumque in disquisitionibus de Clarissarum exordiis institutis.

Exstabant tamen olim in Archivo monasterii S. Benedicti duae bullae Gregorii IX eidem monasterio datae, quae periisse videntur. Notitiam vero earumdem habemus opere variorum virorum eruditorum, qui de rebus Eugubinis scripsere. Ita in Archivo municipali, Archivio Armanni I, D, 22, p. 7 legitur: 1230. Gregorio 9 nel primo anno del suo pontificato concede 40 giorni d' indulgentia a quelli che daranno la carità per le monache... rinchiuse nel monasterio di Sta Maria del pallagio, con bolla del detto Papa.

Ibidem p. 24 habetur: 1229. Idibus Februarii Gregorio Papa 9 nel 3 anno del suo Pontificato conferma la donatione fatta da Villano Vescovo di Gubbio del luogo del Palladio per edificare il monasterio secondo la regola di S. Benedetto concedendo molti privilegii al detto monasterio et confirmandolo con l'autorità pontificia con la sua sottoscrizione e di molti Cardinali, consecrando il detto monasterio e chiesa ad honor d'Idio e di Sta Caterina vergine e martire con patto di devere pagare al Vescovo ogni anno il giovedì santo mezza libra di cera, come [appare] per bolla dell' istesso Papa.

Patet in his summariis notas chronologicas non sibi cohaerere. In priore casu bulla dari non potuit a. 1230, sed a. 1227-28, si, ut refertur, emanavit anno primo pontificatus Gregorii IX. Neque bulla

(1) Cf. AFH V, 444. (2) Cf. AFH XIII, 286 ss. documentum an. 1241. In epistula vero nuncupatoria Legendae 3 Soc. traditionali praemissa, data Graecii 11 aug. 1246, frater Philippus, visitator pauperum dominarum, (inter vivos) commemoratur.

Archivum Franciscanum Historicum.

AN. XV.

6