ze wszystkich krytyczny i uprawiający historyę z amatorstwa, pierwsze ma prawo do naszej wdzięczności. Zebrał on olbrzymi materyal do historyi klasztoru i to po części wprost ze źródeł archiwalnych, a jeszcze w większej mierze z istniejącej podówczas literatury i wydał dzieło liczące in 4-to 197 str. p. t. Obraz życia i zasług opatów mogilskich (Kraków 1867). Niektóre zużytkowane przez Hoszowskiego źródła rękopiśmienne dziś już nie istnieją (np. Series priorum Kiełczewskiego, o czem niżej), stąd dzieło to ma dla nas wartość publikacyi źródłowej. Uzupełnił to dzieło w późniejszych latach, wydając »Przyczynek do dzieła o opatach XX. Cystersów w Mogile pod Krakowem << (Kraków 1879), gdzie zamieścił dokumenty z najnowszych czasów, dotyczące spraw majątkowych opactwa. Jeżeli część pierwsza Monografii Mogiły budzić musi szacunek, to drugą jej część, t. j. Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego, możnaby bez przesady nazwać kamieniem granicznym naszej najnowszej historyografii. Wystarczy powiedzieć, że jest to pierwszy kodeks dyplomatyczny, opracowany przez Franciszka Piekosińskiego, późniejszego wydawcę olbrzymiej ilości źródeł historycznych, które stały się podstawą całej niemal wiedzy naszej historycznej o średniowiecznej Polsce 1). Nasze nieszczęścia narodowe sprawiły, że w żadnym ze sławnych naszych klasztorów średniowiecznych nie dochowały się dyplomy w takim komplecie, jaki posiada Mogiła, nie wyłączając bogatego Tyńca 2), sławnego Miechowa czy najsławniejszej ze wszystkich lecz i najmłodszej Częstochowy. Nie potrzebujemy rozwodzić się nad wartością pracy Piekosińskiego, gdyż samo nazwisko mówi za siebie, a dokonany przezeń zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego, wydany oddzielnie przed ukazaniem się Monografii, z tytułem lacińskim: »>Diplomata Monasterii Clarae Tumbae prope Cracoviam<< (Kraków 1865), dla zagranicy zapewne obliczony, zyskał powszechne uznanie obcych uczonych. Po wydaniu kodeksu mogilskiego wydawałoby się zbytecznem dla wielu katalogowanie ponowne dyplomów. Tymczasem, jak dowodzi niniejszy katalog, nie wszystkie dyplomy, na 1) Działalność naukowa Franciszka Piekosińskiego. Kwartalnik hist. XXII (1908), str. 189. 2) Kod. dypl. klasztoru tynieckiego. Lwów 1875. (Przedmowa). wet średniowieczne, znajdujące się w archiwum mogilskiem, zostały ogłoszone. Pominięto np. pierwszy przywilej papieski dla Mogiły (nr. 8) z roku 1228, wydany przez Grzegorza IX 1). Z XIV i XV w. jest ich cały szereg. Pomijając kwestyę kompletu, musimy zwrócić uwagę na to, że wydawcy Kodeksu mogilskiego nie podawali nigdzie dokładnego opisu dyplomów, co ma niemałe znaczenie dla utrzy mania ich ewidencyi i kontroli, a czego ówczesna nauka tak ściśle nie przestrzegała. Pozostawała jeszcze druga ważna sprawa do załatwienia, a mianowicie pieczęcie, które w znacznej ilości dochowały się szczęśliwie przy dokumentach mogilskich. Wy starczy przeglądnąć Piekosińskiego »Pieczęcie polskie wieków średnich«), by się przekonać, jak bogate materyały kryje archiwum mogilskie do sfragistyki polskiej z XIII i XIV w. Nie od rzeczy będzie przypomnieć, że przy dyplomie mogilskim (nr. 5) z r. 1228 pojawia się na pieczęci Leszka Białego, użytej przez wdowę po nim Grzymisławę, bodaj czy nie po raz pierwszy orzeł polski w naszej sfragistyce 3). Należało tedy z całą skrupu 1) Publikujemy go tu po raz pierwszy, celem wyczerpania materyalu mogilskiego z XIII w. Brzmi on: Gregorius episcopus servus servorum dei. Dilectis filiis abbati et conventui monasterii de Clara Tumba Cisterciensis ordinis salutem et apostolicam benedictionem. Sacrosancta Romana ecclesia devotos et humiles filios ex assuete pietatis officio propensius diligere consuevit et, ne pravorum hominum molestiis agitentur, eos tanquam pia mater sue protectionis munimine confovere; eapropter, dilecti in domino filii, vestris iustis postulacionibus grato concurrentes assensu personas et monasterium vestrum, in quo divino estis obsequio mancipati, cum omnibus bonis, que impresentiarum rationabiliter possidet aut in futurum iustis modis prestante domino poterit adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter autem terras, possessiones et alia bona vestra, sicut ea omnia iuste ac pacifice possidetis, vobis et per vos eidem monasterio auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulii ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre protectionis et confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Siquis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Asisii V Idus Iunii pontificatus nostri anno secundo. 2) Sprawozdania Komisyi historyi sztuki VI (Kraków 1900, str.50-72, 177-205, 286-328 i osobno Kraków 1899). - 3) Piekosiński. Pieczęcie polskie wieków średnich nr. 57. latnością zbadać na nowo po tylu latach stan pieczęci mogilskich i opisowi ich poświęcić szczególniejszą uwagę. Zachodzi teraz pytanie, w jakim stanie doszło nas archiwum mogilskie, ile aktów względnie dyplomów zaginęło? Niema zapewne żadnego archiwum na świecie, któreby się cieszyło absolutnym kompletem i z czasem nie uległo dewastacyi. Jeżeli z tego ogólnego punktu sprawę kompletu rozpatrywać będziemy, musimy sobie powiedzieć, że w obrębie wieków średnich zaginęła z archiwum mogilskiego niewielka stosunkowo ilość dyplomów pergaminowych. Są jednak luki i to bolesne, zwłaszcza jeżeli weźmiemy pod uwagę brak zupełny aktów do spraw nieraz najważniejszych w dziejach klasztoru. Stwierdzić dziś dokładnie ilości i rodzaju aktów zaginionych niepodobna. Nawet na podstawie kopiaryuszy nie da się stanowczo oznaczyć całej zawartości archiwum z wieków średnich, czy z czasów pó źniejszych. Kopiaryusze, o ile się dochowały, zawierają szereg aktów dowolnie nieraz wybranych i przepisanych z pominięciem wielu o niemałej wartości historycznej. Najczęściej pomijali kopiści akta, niemające wartości aktualnej dla klasztoru, stąd nieraz spotykamy na dyplomach notatkę »niepotrzebne«. Wiemy napewno z kroniki mogilskiej Mikołaja z Krakowa (umarł około 1505), że tenże spisał wszystkie przywileje i prawa klasztoru w osobnej księdze, o której wspomina w swojej kronice: »ut patet in privilegiis per me fratrem Nicolaum rescriptis« 1). Niestety najstarszy ten kopiaryusz zniknął już dawno z archiwum mogilskiego. Pełnił dość długo swoją służbę, aż podniszczony zastąpiony został nowym, zestawionym i uzupełnionym w XVII wieku przez Ojca Andrzeja Tymowskiego (÷ 1629). Kopiaryusz Tymowskiego (nr. 25 naszego katalogu) jest obecnie najpełniejszym kopiaryuszem, jaki się dochował w archiwum, a na zawartość jego zwrócimy jeszcze później uwagę. Księgę opata Białobrzeskiego z r. 1560 (nr. 29) możnaby również uważać za kopiaryusz spisany dla celów administracyi gospodarczej, natomiast kopiaryusze wyżej wspomniane mają charakter zbioru prawniczego. W XVII wieku próbowano rozdzielić ko 1) Chronicon Monasterii Claratumbensis ord. Cist. autore fre Nicolao de Cracovia, wydał Wojciech Kętrzyński w Mon. Pol. hist. VI. Lwów 1893, str. 443. Cytowane tamże na str. 466 Collectaneum jest zapewne identyczne z Liber privilegiorum naszego kronikarza Mikołaja. piaryusze dyplomów według nadawców, czy miejscowości i tak powstał kopiaryusz pisany ręką O. Jana ze Szadku (nr. 26) i osobne bullarium mogilskie (nr. 27), zawierające przywileje papieży i biskupów. Wymieniony pod 7) przez Janotę we wstępie do Zbioru dyplomów klasztoru mogilskiego (str. III) kopiaryusz o 602 stronach pięknie pisany i oprawiony staraniem przeora mogilskiego, O. Benedykta Kmity w r. 1722, zniknął z archiwum mogilskiego w nowszych czasach już po wydaniu Monografii. Na podstawie kopiaryusza Tymowskiego (T), rękopisu Kroniki Mikołaja z Krakowa (M), Sumaryusza dokumentów z roku 1804 (S), Zbioru dyplomów mogilskich (Zbiór), obejmującego także niektóre dokumenty z wymienionego powyżej a dziś za ginionego kopiaryusza i niniejszego Katalogu (K), zestawiamy regesty dokumentów średniowiecznych, o których da się z całą stanowczością stwierdzić, że znajdowały się niegdyś w archiwum mogilskiem, a które z biegiem lat uległy zniszczeniu lub przeszły w niewiadome dziś ręce. Nie uwzględniamy tu dyplomów, niewątpliwie niegdyś mogilskich, rozprószonych po różnych zbiorach polskich, jak np. nry 34 a, 70 a, 76 a, 267 a i t. d., opisujemy je bowiem w naszym Katalogu. Tak samo nie wchodzą tu dokumenty wprawdzie dotyczące Mogiły, jak np. nry 90 i 91 z r. 1389 w sprawie Dąbia, nr. 203 z r. 1438 w sprawie domu klasztornego w Krakowie, nr. 890 z r. 1470 w sprawie sporów klasztoru mogilskiego i koprzywnickiego, nr. 413 z r. 1510 o sprzedaży Pobiednika i Pobiedniczka Andrzejowi Kościeleckiemu, obecnie w Archiwum aktów dawnych m. Krakowa1), lub nr. 9001 z r. 1418 w sprawie patronatu kościoła św. Anny w Krakowie, nr. 12508 z r. 1429 w sprawie ustano wienia konserwatorów Uniwersytetu krak., obecnie w archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego 2); nie wchodziły one bowiem nigdy do archiwum mogilskiego. Aktów tego rodzaju, rozrzuconych po różnych publikacyach, chociażby tylko do wieków średnich. jest tak dużo, że podanie ich regestów przekraczałoby ramy naszego Katalogu i mijałoby się z jego zadaniem. Wreszcie wyjaśniamy, że nie znając tekstów dokumentów, cytowanych 1) Por. Katalog tegoż Archiwum t. I. Dyplomy pergaminowe. Kraków 1907. 2) Codex dipl, Uniw. Crac. I, nr. 64 i 124. według Sumaryusza z r. 1804, nie możemy ręczyć za dokładności tak dat jak i treści, dlatego pomieszczamy je po łacinie, ściśle według brzmienia Sumaryusza, o ile skądinąd nie dało się stwierdzić. Powołanie się na Sumaryusz oznacza, że dotyczący dyplom był w Mogile w r. 1804. Dyplomy zaginione. 1) 1225, 10 maja, Kraków. (K. nr. 38, a). 7) 1327, 13 czerwca. Johannis papae XXII omnium privilegiorum et immunitatum monasterii Mogilensis confirmatio. (S. nr. 466; zob. K. nr. 62). 8) 1348, 4 maja, Kraków. Contra Cristinam Paschonis filiumque suum Vincentium, Eufemiam, Machnam et Stanislavam pro parte abbatis de Mogiła villae Scisławicze 1) adiudicationis decretum. (S. nr. 1326). 9) 1353, 9 maja, Kraków. Casimiri regis super venditione totius partis in villa Sdzislawicz 1) per Sbigneum et Preczslaum haeredes de Sdzislawicz pro 80 marcis abbati et monasterio de Clara Tumba recognita pergameneum cum sigillo privilegium. (S. nr. 1334). 10) 1356, 2 maja, Kraków. (K. nr. 90, a). 11) 1362, 19 sierpnia, Kraków. Klasztor mogilski nabywa dom przy ul. Świńskiej w Krakowie. (Zbiór nr. 78, str. 65). 12) 1364, 28 sierpnia, Zator. Jan, książe oświecimski, odnawia przywilej Żegoty z Bentkowic, wydany Dytkonowi na sołtyctwo w Łopusznie (T. karta 166a). 13) 1370, 24 maja, Bochnia. Piotr Weinrich, jako opiekun spadkobierców Peterlina župnika bocheńskiego, nadaje klasztorowi mogilskiemu plac w Krakowie (Zbiór nr. 85, str. 70) 1) To dzisiejsze Zesławice. |