II. UDZIAŁ W SOBORACH I STOSUNKI

RELIGIJNO-KOŚCIELNE.

1. Pawła Włodkowica wstęp do Traktatu o władzy papieskiej i cesarskiej względem pogan (1415).1

(Z wyd. Michała Bobrzyńskiego w Starodawnych prawa polskiego pomnikach t. V cz. 1 p. 161-164, z obfitemi poprawkami na podstawie rękopisu Ossol. 166).

Thema.

Saevientibus olim Pruthenis tunc infidelibus et aliis contra Polonos christianos admittuntur in Polonia per principes Poloniae Cruciferi in subsidium, qui fratres s. Mariae hospitalis Ierosolymitani de domo Theutonicorum appellantur, et eis per principes Poloniae constituuntur et donantur certae possessiones versus limites dictorum infidelium. De quibus possessionibus cum adiutorio Polonorum et aliorum Christianorum successivis temporibus gentem crudelem Pruthenorum tunc infidelium sibi subiugarunt et dominium occupaverunt et domini de Prussia ideo appellantur. Ibique iam aedificantur civitates sollemnes et munitissimae, iam castra fortissima, totumque eorum dominium fortissimis munitionibus sic firmatur, quod plus quam decuplae potentiae redditur inexpugnabile. Et licet iam subactis suae ditioni Pruthenis dudum cessaverit impugnandi Christianos crudelitas paganorum, hi tamen Cruciferi etiam mansuetos infideles et quietos impugnare et ipsorum terras et dominia invadere usquemodo non cessarunt, sed sub primo colore, quasi adhuc rabies paganica in Christicolas desaeviret, convocant in subsidium Christianos, assumunt sibi pro regula cum valido exercitu invadere partes infidelium bis in anno,

1 Stan. Tarnowski, Pisarze polityczni XVI wieku tom I (Kraków 1886) rozdz. 1; Kaz. Tymieniecki, Moralność w stosunkach między państwami w poglądach P. Włodkowica, Przegląd historyczny 1919/20 XXII; X. Jan Fijałek, Dwaj dominikanie krakowscy: Jan Biskupiec i Jan Falkenberg, Księga pam. ku czci O. Balzera, Lwów 1925, tom Ii odb.; R. Pilat Historja literatury polskiej, wyd. Stan. Kossowski (Warszawa 1927), tomu I część 2,

str. 177-197.

Humanizm i Reformacja.

2

his scilicet diebus et temporibus videlicet assumptionis et purificationis gloriosae virginis Mariae, quas vices suo vulgari sermone resas vocant. Sicque in consuetudinem error deducitur, quod fideles Christi causa exercendae militiae, credentes obsequium praestare Deo, in multitudine illuc confluunt et occasione catholicae fidei ampliandae gens quieta infidelium crudeliter impugnatur. Hinc sequuntur homicidia, vadunt fideles cum infidelibus pari damnationis periculo, rapinae fiunt at alia nefanda infinita. Itaque crescit fama ordinis, crescunt divitiae cum potentia, utrimque Cruciferi colligunt ad thesauros et ditantur per Christianos et etiam per paganos. Romanorum Pontificum, imperatorum litterae impetrantur, ut quascunque regiones, terras sive dominia infidelium expugnaverint, sive occupaverint, sint eorum. Tandem spiritus Dei, qui ubi vult spirat, potentissimos principes paganorum de gentilitatis errrore ad agnitionem fidei verae evocans, ministerio Polonorum ad sacri baptismatis undam lavandos perduxit. Unus eorum regni Poloniae gubernacula suscepit, alter Lithuaniae et aliarum partium tam scismaticaruin quam infidelium vicinarum gubernator permansit et rector, et quorum potentia partibus christianis Prussiae, Livoniae et Poloniae olim incussit formidinem, hos ad professionem sacrae fidei iam sequitur inmensa gentilium multitudo, currunt catervatim ad fontem sacri baptismatis et fere omnes eorum subditi naturales in terris Lithuaniae etc. sacri fontis lavacrum susceperunt, alii adhuc suscipiunt successive, alii vero ipsorum regimini se spontanee subiecerunt. Considerant haec mirabilia Cruciferi et quasi moleste ferentes, quod eis causa occupandi possessiones et dominia praedictorum taliter deperiret, maiori ferocitate invadunt pluries et successive more solito dictos neophytos et tam presbyteros quam etiam alios iam baptizatos quam et non baptizatos multos crudeliter perimunt, cremant ipsorum novellas ecclesias et alia innumera faciunt, quae honestas postulat subticere. Sed et iam Christianis antiquis, praesertim suis fundatoribus insultant gravissime, suos captivant donatores, duces christianos tractant turpissime ipsorum ordinis dotatores et convocata multitudine copiosa Christifidelium sibi in adiutorium, quasi adversus infideles gerentes speciem, licet futatis coloribus, erigunt potentiam contra regem Poloniae catholicum, invadunt regnum Poloniae hostiliter, castra demoliunt, alia redigunt in cineres, spoliant, violant et plurima nefanda ibi fiunt, quae stilus vix valeret exprimere. Et dum sic a Pruthenis in Cruciferos translata crudelitas in Polonia deploratur, quia quos sibi Poloni pro scuto assumpserant, sua ferocitate conversi sunt sibi in flagellum, gemit Polonia non solum tantam atrocitatem sibi pestiferam in suo sinu enutritam, verum etiam cogitur tandem venire ad resistentiam. Ordinatis itaque aciebus utrimque conveniunt ad bellandum, sternitur ab alto potentia ordinis, campus heu humanis repletur cadaveribus et Polonorum gladius Cruciferorum sanguine saturatur et per intervalla temporum vicibus iteratis.

Verum licet cessante insultu paganorum iam regeneratorum sacro baptismate et aliorum iam plenarie subiectorum potentiae christianae scilicet orthodoxorum principum iam dictorum, cessavit dudum in illis partibus eorundem Hospitalariorum pugnandi officium, quia tamen dictae litterae imperatorum et pontificum Romanorum, quas se habere asserunt, omnium superius praetactorum videntur eisdem occasionem praestitisse et colorem, igitur hoc verissimo et evidentissimo themate praehabito, ad faciendum milites christianos in sua militia cautiores, ego magister Paulus Wladimiri custos et canonicus ecclesiae Cracoviensis inter decretorum doctores minimus, tria tractanda subicio, correctione, ad quos pertinet, semper salva:

Primo: de potestate papae

Secundo: de potestate imperatoris

respectu infidelium.

Et uterque tractatus pro pleniori declaratione materiae XI continet quaestiones.

Tertio: recitabitur quaedam opinio erronea circa hanc materiam, quae improbatur et suis rationibus respondetur.

Quantum ad primum tractatum.

Primo quaeritur, utrum principes sine peccato possunt expellere Sarracenos et Iudaeos de regno suo et eis bona auferre, et an papa potest hoc principibus praecipere vel persuadere?

2-do, si infideles habent regna et provincias separatas a nostris et ibidem iurisdictionem exercent et omnia tenent, utrum licet Christianis illis in pace viventibus bellum movere et eorum bona occupare sine peccato?

3-tio, incidenter, an licitum sit Christianis terram sanctam defendere et fideles habitantes in ea?

4-to, an licet papae ratione Romani imperii auferre infidelibus iurisdictiones, quibus ipsi infideles spoliarunt imperium?

5-to, an ecclesia Romana et omnes aliae licite teneant, quae tenent, cum haec omnia per imperatores Romanos armis per violentiam videntur fuisse acquisita?

6-to, an liceat bona haereticorum et scismaticorum occupare? 7-mo, an aliquo casu possit papa punire infideles?

8-ro, an papa potest exercere iurisdictionem in ipsos infideles, qui non tenent terram, in qua christiani principes habuerunt prius iurisdictionem?

9-no, quaeritur, an papa potest mandare infidelibus, quod admittant praedicatores evangelii in terris suis?

10-mo, quaeritur, quid fiet, si papa non potest eos de facto punire?

11-mo, quaeritur, si populus alicuius principis infidelis convertitur ad fidem et princeps non, quid iuris?

Quoad secundum tractatum.

Quaeritur primo de potestate imperatoris, quam scilicet potestatem vel iurisdictionem habet imperator super infidelibus et eorum bonis? et ibi praemittitur una praefatio plura argumenta continens efficaciter probantia, quod papa solus est princeps mundi habens utrumque gladium, imperator vero est minister in temporalibus habens potestatem a papa iure posito.

2-do, quaeritur, an imperator potest dare licentiam occupandi terras infidelium praesertim non recognoscentium suum imperium?

3-tio, quaeritur, an litterae Romanorum pontificum et imperatorum Cruciferis concessae super occupandis terris infidelium aliquid ius eis tribuunt ad acquirendum vi vel petendum easdem? 4-to, quaeritur, an Cruciferi pugnantes cum infidelibus pacificis habent iustum bellum?

5-to, quaeritur, an sit licitum generaliter infideles armis vel oppressionibus ad fidem suscipiendam compellere?

6-to, an sit tollerabile vel licitum, quod Christiani confluunt Cruciferis in subsidium ad impugnandum infideles, ex eo quia infideles, sive hoc dicatur causa fidei christianae ampliandae, sive sit causa militiae exercendae?

7-mo, an pugnare sine necessitate vel ad pugnandum se praeparare cum infidelibus diebus festivis sit licitum?

8-vo, an subditi Cruciferorum pugnantes cum infidelibus, vel eos invadentes, sive contra eos resas facientes bis in anno, ut supra, vel impugnantes scienter iniuste Christianos etiam mandato suorum dominorum possint excusari a peccato?

9-no, quaeritur de rebus, terris vel dominiis occupatis in huiusmodi bello, an efficiantur occupantium, nec sic possint retineri sine peccato, et si non? An dux belli aut persona sive personae principales de necessitate salutis teneatur vel teneantur restituere ablata et damna data a se et ab aliis, ut remittatur sibi peccatum?

10-mo, an Christianus sine peccato possit ad sui defensionem et suae terrae uti auxilio infidelium?

11-mo, quaeritur, utrum [in]fideli repetenti coram iudice christiano rem raptam vel subtractam ministrari debeat iustitia?

2. Pawła Włodkowica wywód o zależności władzy cesarskiej od papieskiej (1415).1

(Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium wyd. Bobrzyński j. w. p. 169–174, z poprawkami i uzupełnieniami). Circa tractatum secundum.

§ 1. RESTAT IAM VIDERE de potestate imperatoris et ideo quaeritur duodecimo, quam potestatem habet imperator super infidelibus generaliter? Videtur, quod plenam, nam omnes nationes sub eo sunt (§ Haec si quis. c. 37. C. XI. qu. 1.), ipse enim est princeps mundi et dominus (1. 9. D. de lege Rhodia. 14. 2) et etiam Iudaei sub eo sunt (1. 8. C. de Iudaeis. 119) et omnes provinciae etiam (c. 2. 22. D. LXIII) et omnia sunt in potestate imperatoris (c. 1. D. VIII. et c. 21. C. XXIII. qu. 8; l. 3. C. de quadrienni praescriptione. 7. 37, prout notat glossa «sic ergo» in c. 34. de electione I. 6.), nam imperium pendet a Deo, Nov. 104. $ fin., ubi dicitur, quod Deus misit imperatorem tamquam legem animatam in terris aut quod non nisi illorum, quae per ipsum reguntur, est Dominus (l. 1. C. de summa trinitate. l. 1. et ibi per c. CII D. LXIII, Adrianus II, vide c. 34. X. de electione I. 6. glossa germanos»).

Circa istam materiam advertendum, an imperator subsit papae in temporalibus, aut non? Iure videntur esse contraria in hoc. Unde c. 6. D. XCVI. ibi cum ad verum id est Christum ventum est, nec imperator iura pontificis arripiat, nec pontifex nomine imperatoris usurpet. In contrarium videtur c. 1. D. XXII. ubi dicit canon, quod iura caelestis et terreni imperii Petro sunt commissa etc. Et ideo pro istius materiae declaratione est sciendum, quod prout notat dominus meus Franciscus cardinalis Florentinus in c. 34. X. de electione 1. 6., multa ingenia se in hoc vexaverunt, ut inquirerent initium monarchiae terrestris, et prodierunt plurimi libri et multae monarchiae, sed nulla disputatio potest esse inutilior secundum eundem cardinalem, quia veritas est, quod imperium. compertum fuit [Romanis de facto per oppressionem aliarum gentium, sic et in aliis regnis, quae habuerunt monarchiam, ut fuit] regnum, quod dicitur Babylonicum, item regnum Macedonicum, quod floruit sub Alexandro, et Carthaginense, quod floruit, cum Hannibal dux Carthaginensium plurimis annis vastavit Italiam, ut patet in Tito Livio de secundo bello [punico]. Unde notat Johannes papa c. 11. D. XCVI, quod laicus de iure etiam ante aliquam con

1 Stan. Krzyżanowski, Doktryna polityczna Pawła Włodkowica, Studja ku czci W. Zakrzewskiego Kraków, 1908 i odb.; Otto Gierke, Die Staats- und Korporationslehre des Alterthums und des Mittelalters, Berlin 1881 (Das deutsche Genossenschaftsrecht tom III) lub w opracowaniu francuskiem Les théories politiques du moyen age (Paris 1914) z wstępem F. W. Maitlanda.

Odsyłacze w tekście (kursywnem pismem) podajemy za wydaniem Bobrzyńskiego, który je obszerniej rozwinął i oznaczył według nowoczesnej metody.