nostra usque tempora potissimum consectati sunt Poloni. Non defuere nobis sane superioribus temporibus insignes mathematici, astrologi, dialectici et philosophi atque etiam theologi, ii praesertim, qui vocantur Scholastici, cum instituta Cracoviae ante centum septuaginta annos Academia, magistri eius generis Lutetia Pragaque acciti admirationi essent vulgo et primoribus atque ipsis etiam regibus. Humanitatis et linguarum eruditarum studia diu neglecta iacuere, nec solum apud maiores nostros, verum et alibi, fatali quadam temporum conditione. Proinde non erat, unde nostrates ea discerent post acceptas cum religione Christiana litteras et cultum vitae mitioris; quo factum est, ut illi quoque, qui tunc docti habebantur et erant, nihil propemodum litteris mandarent nec in publicum sibi edendum esse ducerent, si quid forte exercitandi sui aliorumve docendorum causa conscripsissent. Neque sane expedita erat edendi ratio, cum careret Polonia typographis; ita doctorum virorum memoria cum ipsis pariter exstincta est. Nunc certe, posteaquam animadversum est in pretio esse linguarum, eloquentiae, humanitatisque studia, cupide ea quoque nostrates amplexi sunt, sed ad usum civilem et vulgarem magis quam ad gloriam. Non defuere tamen nostra hac aetate neque nunc desunt, cum in studiis humanitatis et eloquentiae, tum in omni genere doctrinae magni quidam et excellentes viri, qui cum commoda vitae honestissimis disciplinis et gloriae sive utilitati publicae posthabuissent, eo evaserunt, ut admirationi sint, si non suis, certe externis, incorruptius iudicantibus; sed eos recensere nunc necesse non est. Nec medicinam posthabent, posteaquam ea vulgatis delicatiore et laxiore victus. ratione morbis in pretio esse coepit. In aliis minus elaborant, propterea quod minus ea conducere videntur ad commoda et ornamenta vitae comparanda. Non est enim novum plurimos mortales hunc finem studiis laboribusque suis statuere patresque similes illius habere, de quo canit poëta quidam: saepe pater dixit, studium quid inutile tentas? Rem porro familiarem diligentius curare non ita pridem et eodem prope tempore, quo bellorum incommodis vacui, luxum splendoremque consectari coepimus; sed in ea minor est vulgo parta tuendi ac dispensandi, quam acquirendi diligentia.

Maiores quidem nostri comparandis divitiis non magnopere incubuere, satis habentes sine magna cura et labore, unde in diem propemodum, si non laute, non dure quidem certe nec parce cum suis viverent; itaque tranquilliores tunc res domi erant. Minus appetebatur alienum, minus erat litium, minus iurgiorum atque caedium, minus fraudium et periuriorum; maior autem erat fratrum et agnatorum, cognatorum affiniumque inter ipsos concordia et benevolentia; maior non modo parentum, sed etiam quorumvis natu grandiorum reverentia; perrara finium regundorum iudicia, herciscundae vero familiae nulla propemodum; caeterorum enim cognatorum aut vicinorum natu maiorum interventu et intercessione componebatur, si quid ulla de re exortum erat controversiae, quod ipsi inter se

vicini vel necessarii transigere familiariter nequivissent. Res militaris quoniam cum instituto gentis, tum temporum quadam conditione in honore fuit superioribus atque adeo omnibus fere saeculis exstitere multi virtute bellica praestantes viri, maxime nostra memoria, non ita pridem exstincti; et quamvis in diuturna pace et otio, exstant etiam nunc nonnulli, nec emarcuit vulgo in Polonis vigor ille animorum laudisque bellicae studium, si qua se usquam offerat idonea virtutis exercendae occasio. Meditationem et exercitationem viri sapientes requirunt, idque ideo fortasse, quia desunt virtuti sua praemia et quod ignavo otio et conviviis plusculum indulgetur. Ad haec autem et festas epulas conveniunt plerumque vicini et necessarii inter se ad unum aliquem, viri soli vel pariter cum foeminis; nec turpe habetur puellas quoque interesse et earum colloquia, convivia choreasque a iuvenibus frequentari, parentibus earum cognatisve natu maioribus praesentibus; atque ita plurima conciliantur matrimonia. Nec raro in eiusmodi conviviis simultates et inimicitiae abolentur et vel dissolutae vel nutantes amicitiae redintegrantur; quanquam intemperantioribus compotationibus interdum cruentae quoque pugnae inter convivas amicos et necessarios accenduntur, iurgiis plerumque inter viliora servitia coortis; potantibus enim dominis nec illa a poculis arcentur, quin illiberalis convivator habetur, cui curae non est, ut servitia convivarum bene pasta ac pota sint. Quo fertiliores enim sunt hae regiones, eo magis indulgent homines vulgo crapulae prolixioribusque conviviis et compotationibus, ita ut multi eum solum ducant fructum laborum, atque divitiarum suarum. Vigent autem passim inter mares compotationes ad aequales haustus non solum in conviviis, verum etiam in cauponis, ad quas vulgus compotandi causa convenire solet, eoque provecta est haec licentia, ut quod profestis diebus partum est, festo die potando fere prodigatur. Atque inde fit, proserpente potandi etiam profestis diebus et otii consuetudine et inertia, ut angustiore re familiari utantur multi, praesertim cum nemini curae sit, quid privatus quisque gerat negotii, unde et quomodo sese sustentet, et fructuosa sit autem dominis et magistratibus illa potandi licentia; etenim non exigua et tributorum et vectigalium publicorum iuxta ac privatorum portio e cauponis corrogatur. Exolescit tamen sensim apud honoratiores illa ad aequales haustus potandi consuetudo, eorum studio, qui apud eas gentes, quae humanitatem studiosius colunt, peregrinati sunt, sed lautitia in victu potuque magis ac magis in dies inolescit. In cultu quoque corporis vestiumque numero, varietate ac pretio maior luxus existit: nec solum exoticis pannis et pellibus, verum etiam serico et purpura vestiri et argento, auro, margaritis, gemmis exornari mos inolevit, inferioribus quibusque praestantium genere, honore, vel facultatibus exempla cupide amplectentibus, nullis autem legibus sumptuariis modum in victu cultuque corporis cuiquam ordini aut homini praescribentibus.

VIII. NAJSTARSZE DRUKI POLSKIE.

1. Jana z Koszyczek Rozmowy Salomona z Marchołtem (1521).1

Rozmowy ktore myał Krol Salomon mądry Zmárchołtem grubym a sprosnym, á wssákoż iáko o ńiem powyedáią bárzo zwymownym zfigurámi y zgadkami smyessnymi.

(Tekst według wydania Bernackiego).

Wielmożnej i ślachetnej paniej Annie z Jarosławia, kasztelance wojnickiej, spiskiej, oświęcimskiej, zatorskiej starościnej etc., wielkiej rządźczynej krakowskiej, paniej mojej nałaskawszej, Jeronim Wietor, impressor, służbę swą pokorną i ukłonę powiada.

Gdym przeszłych lat, wielmożna pani Anno wojnicka, pani moja łaskawa, tu, w ty strony, do Polski, przyszedł, nie tak dla chciwości bogactw albo mienia, ale więcej dla czci a sławy pospolitej tego sławnego królestwa polskiego, dlatego myśląc a chcąc niejaką wdzięczność a pożytek uczynić, Polakom, myśliłem mowę polską i księgi polskie moim nakładem wybijać, która rzecz aczkolwie wielką trudność w sobie miała a ukazowała, a wszakoż ja, zjęt chciwością a świebodnością ziemie tej polskiej, znamienitej a wszechnaobfitszej, tymem więtszą chciwość miał. Ale jeszcze, gdy częstokroć słudzy twej wielmożności, przychodząc do mnie, cni słudzy cnotliwej paniej, odemnie żądali, iżbych polskim pismem nieco wybijał, gdyżem poczuł tak wielką żądzą tych twoich sług albo wielmożności waszej, nie mogłem sie wstrzymać, bych w tem wdzięczności nie ukazał wielmożności waszej, dla waszej osobliwej cnoty, którą wszytkim ukazujecie, częścią też dla wielkiej łaski a cnoty męża waszego naślachetniejszego, a króla jego miłości, pana naszego namiłościwszego, pana radnego, bo ona łaska a lutość pana jego miłości twego w dobrej mi pamięci jest, bo gdym jechał do Polski, a będąc blizko Krakowa, tamem z rzeczami swoimi w wielkiem błocie zawiąznął, jego miłość pan twój, w ten czas jadąc w drogę, wolał sobie zmiesz

Wydał Ludwik Bernacki, Haarlem 1913; ob. tamże Wstęp wydawcy.

kać a mnie z błota wyrwać. O panie łaskawy, o panie miłosierny a lutościwy, nie mam ci czym tej lutości odsłużyć albo oddać, ale tym pismem a wybijanim imię twoje a twój nad ubogim cnotliwy uczynek chcę na wieczność dać. Przeto już ja, zjęt tą wielką chciwością, gdyżem zgotował litery a wszytki ku pismu potrzeby, myśląc, cobych miał tak krotofilnego naprzód wybijać, wziąłem przed się śmiesznego a krotofilnego Marchołta gadanie z Salomonem, który moim własnym nakładem, przez Jana bakałarza z Koszyczek, też sługę twego pokornego, wyłożon jest w polskie z łaciny. Któregoć, wielmożna pani wojnicka, wielmożności twej polecam i, jako mówią pospolicie, poświącam i oddawam, nie dlatego, iżby ty nie była dostojniejsza więtszego a znamienitszego daru, ale iż na ten czas, dla mojej żądzej odsłużenia wielikiej, którą mam ku waszej wielmożności, nie miałem nic takiego, waszej wysokiej personie dostojnego. Przeto, miłościwa gospodze, wielmożna pani Anno wojnicka, przyjmi tego, teraz ku czci a sławie na potem twojej, Marchołta, z wesołością a z wdzięcznością, wrychle wielmożność twoja wiele inych rzeczy, ważnych ku czci a chwale twojej, poślubione masz mieć. A gdy to według twej wysokiej a ważnej ślachetności przyjmiesz, Jeronima z Wiądnia, cudzoziemca, impressora, i Jana bakalarza z Koszyczek, wykładacza, pokornych sług swoich nie racz zapominać, to będziesz raczyła uczynić, jako pani miłościwa, łaskawa a z rodu wysokiego pana krakowskiego i z wysokiej cnoty poszła. Zatym sie miej dobrze, pani miłościwa a lutościwa. Dan list z domu naszego we wtorek przed świętym Tomą apostołem, lata bożego narodzenia 1521.

A)

2. Baltazara Opecia Żywot Chrystusa (1522).1

(Według pierwodruków).

Żywot wssechmocnego syná bożego,

páná Jezu krystá, stworzyciela y zbawicielá stworzenia wssytkiego. Wedle ewánielist swiętych, zrozmyślánim nabożnym doktorow świętego pisma, ogarniony.

Item Modlitwy roskossne przy umęczeniu bożym,
nowo są przyłożony.

Wszelkiemu wiernemu krześcijaninowi, któregokolwiek stadła będącemu, Jeronim Wietor Impresor w onym, który jest prawe zdrowie, dawa pozdrowienie.

1 A. Brückner: Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, tom III. Legendy i modlitewniki. Warszawa 1904.

Żadnemu mniemam być niewiadomo, z jakimi trudnościami i z nakłady niepospolitego przemożenia własnemi moimi ty niniejsze błogosławione xięgi o żywocie pańskim tymi literami, nowo nalezionymi, owszejki w krainach niemieckich ślachetnemi, i tudzież ku okrasie języka tego sławetnego (jakożem to szerzej przy księgach Salomonowych rozwodził) nieco też nowego przydawając, pilnie z wielkim potem a skonanim prasami naszemi są wyrobiony. Abocie to kożdy człowiek sam po sobie pobaczyć może, jakoweć jest tych rzeczy trudne morze, które nowo a napirwiej ludzkie wole nabyć żądają, którychby nabywając, nie musiał wiele prace podjąć, wiele nędze i ucisku. Ale, proszę cię, powiedz mi, co może być bez prace, bez nakładu a pieczołowania ludzkiego dostawano. Pódźmy naprzód do świeckich przypowieści. Kupiec, gdy sobie imienia zdobywa, przez wiele lat po morzu czyni wożenia, częstokroć gardło swoje waży, a wszakoż więc nie każdemu fortuna jasna służy. Pódźmy zasie ku duchownym przykładom. Słować są boże: który nie chce mamić, ani też zmamion może być. Musiał Krystus ucirpieć wiele złego, a tak wniść w chwałę królestwa swego. Zaprawdę potrzebać jest nie zasypiać, ale ma pracować pilno, kto myśli mieć niegdy dobre bydło. A wszakożem ja nie tako wiele dla pożytku swojego, jako dla rzeczy pospolitej, to ciężkie brzemię na się włożył. Umyśliłem pracować, jakoby wżdy polskie księgi były, ażeby sie Polacy w mądrości mnożyli. Panie Kryste, jenże siedzisz na wysokości, daj, by ci wszytcy przyjaciele i miłośnicy dobra pospolitego z wesołym obliczym przeczytali żywot pana swojego, a wdzięczni byli od Jeronima daru takowego. Niechaj sie ini przechwalają, a swoję chełpę za rozkosz sobie pokładają, iż jelenia darowali Królowi Polskiemu; aleć ja owszejki z wielebnym Pawłem świętym będę sie chełpił w panu i stworzycielu mojem, a z łaski bożej ofiaruję i podaruję pana naszego miłościwego, Sygmunta króla Polskiego, i tej to przenasławnej a krześcijańskiej ławicy jego, jelenia stokroć cudniejszego. Tenci jest bez wątpienia jeleń niewymownej cudności, któryć był ukazan Eustachiusowi, rycerzowi bożemu, któryż miedzy orożym swoim chorągiew męki pańskiej trzymał i ku naśladowaniu żywota zbawiciela swojego wzywał, a potym do miesca żywota wiecznego, chwały królestwa niebieskiego. Są lepak niektórzy, jenże sie na sarny zdobywają, a to domnimanie o sobie mają, iż tę poczesną obietę radzie miasta dawają. Nie wątpię zaiste radzie tego miasta głównego dać podarzenia słuszniejszego. Dam onym miasto sarny baranka, pana Jezusa niewinnego, na krzyżu świętym upieczonego, którego jeśli dostojnie w rozmyślaniu żywota jego pożywać będą, mądrości, rozprawy, rozumu dostatecznego nabędą. Niemniejbych też podarował starego i młodego, jedno że sie pisania teskliwego niejako wstydam. Dalbych iście staremu kościenek ku podpieraniu jego, któregoby sie podpierał w padole łez świata tego. Bowiem kto sie podpiera laską żywota Jezusa miłego, nie obrazi nawieki kolana swojego. Dałbych zasie młodemu wieniec zielony