wiele ich chwali, gdy na drugie, których swowolność trudno pohamować, sroższe karanie ustawiają, a na drugie lżejsze, którzy łacno w powinności mogą być zatrzymani. Takowa rozność i obyczajem za prawo wziętym i prawem pisanym bywa pochwalona. Sama też to rzecz świadczy, że ludzie wysokiego stanu a na jakim wielkim urzędzie posadzeni, więcej się obruszają, gdyby obaczyli, ano ich dobremu mnimaniu kto co uwłacza, niżli podły lud a motłoch; którzy, kiedyby nad nimi śmierć abo taras abo jakie srogie karanie nie wisiało, lecieliby oślep na wszelakie złości. Lecz owej różności za którą wielka swowolność idzie, z której wiele ich porwani bywają do grzechu jaka się w artykule o mężobójcach okazuje, a kto mądry nie będzie ganił? Zaś a ktoby z rozumnych tego nie chwalił, gdyby ono, co fortuna ludziom ujęła, prawa lub statuta im nagradzały, a krzywdy by się ubogiemu człowiekowi uczynionej ciężej mściły, niż gdyby ją bogatemu uczyniono; jeśliby osoby na urzędzie będące ciężej karano, niżli te, które urzędów nie mają; ciężej ślachcica, niżli chłopa? 1 to mi się podoba, aby też ten był srożej karan, który przeciwko urzędowej osobie wystąpi, niżli kto przeciwko prostej.

III. [O sądownictwie patrymonjalne m].

To też trzeba postanowić, aby żaden rzeczy swej sędzią być nie śmiał. Bo na każdem sądzie trzy osoby mają być: powodowa strona, obżałowany, a sędzia. Barzo tedy niesprawiedliwie czynią, którzy o swą rzecz ludzi swemu panowaniu poddane sądzą. Nie jest to ona wolność, która jest w uściech u każdego, ani umiarkowanie prawa, przez które stoją dobrze postanowione rzeczypospolite ale jest okrutne niewolstwo, że pan przywłaszcza sobie moc nad żywotem i śmiercią sługi swego, skazać go na śmierć abo wolnym uczynić. Ta niewola w rzeczypospolitych chrześcijańskich rozmaitemi cesarskiemi prawy wyrzucona jest; a tak jeśliśmy chrześcijanie, tedy ją też od nas i od naszych granic zapądźmy. Boć jednak wszytcy ludzie mają się z jakiejkolwiek wolności weselić, ponieważ wszylcy na wyobrażenie boże stworzeni są, wszytcy od niemych zwierząt rozumem i wolą są rozni. Jako daleko więcej ludzie chrześcijańscy od chrześcijańskich panów z liczby niewolników mają być wyjęci! Bo jedną zapłatą wszytcy wespołek i z pany kupieni są, jednakich bożych tajemnic uczestnikami są. Aczkolwiek jako inszych rzeczy, tak też i wolności są niektóre stopnie, a jako Paweł powieda: Gwiazda od gwiazdy rozna jest jasnością. Którąż tedy wolność kmieciowi twemu zostawujesz? Nie jest wolen od dawania dziesięcin, ani od płacenia czyńszów i poborów, ani od roboty tobie powinnej; nie ma żadnej wolności starać się o urzędy, którą ty wszytkę masz zupełną. Któraż się przeto wolność zostawa? aza nie ta, która w równem opisaniu praw i sądów zależy? I kmiecie i insze nieślacheckiego stanu ludzi pospolicie ślachta ma za psy.

Stądże one nieczystych ludzi mowy: Ktoby wieśniaka albo chłopa zabił (bo tak każdego nieślachcica zową, choćby daleko odewsi był), jakoby też psa zabił. To głos wyrzazania języka godny, który z niesłusznego szacowania mężobójstwa i nierówności praw urósł. Jeśliże tedy odejmujemy kmieciom wolność pozywania panów do sędziego, odejmujemy im wszytkę wolność. Jeśli panom dawamy moc sędzić je o rzecz swą, niszczymy wszytek sposób sprawiedliwego sądu, który iż trzech osób potrzebuje, nie będzie sprawiedliwy, gdzie tenże będzie sędzią, który powodową stroną. A przeto i kmiecie i wszytcy poddani od takiego tyraństwa mieliby być wyswobodzeni. Sprawiedliwszyby to był postępek sądu, kiedyby i panu poddanego i poddanemu pana do sędziego pozwać się godziło; bo ledwie takiego najdziesz, ktoby swą rzecz sądząc nie był sobie życzliwszy, niż z kimże się prawuje. A jeśli kto taki jest, wszakże przedsię na każdego należy, nie tylko się krzywdy wystrzegać, ale też podejrzenia krzywdy; a którzy na to niedbają, ci tego dochodzą, co przedtem o niewolnikoch napisano, że jako wiele mają poddanych, tak wiele nieprzyjaciół. Aleby kto rzekł, że tego teraz nieznać; i owszem daj Boże! aby nigdy do tego nie przyszło, żeby się to okazało aleć to na mądre należy, radzić o przyszłych rzeczach a na wątpliwe rzeczypospolitej czasy przyjacioły sobie jednać.

6. Orzechowski o ustroju Rzeczypospolitej (1553).

(Wyjęto z Jakuba Przytuskiego Leges seu Statuta Regni Poloniae. Kraków 1553).

In Leges et Statuta Regni Pol. ab Iacobo Prilusio digesta ad equites polonos Stanislai Orichovii Rutheni oratio.

Cum multa sint, Equites, maiorum vestrorum parta vobis ac relicta ab illis ornamenta, nullum tamen maius neque nomine vestro dignius reperietur, quam sunt Leges vestrae, non solum summa illorum aequitate constitutae, sed etiam singulari ingenio ac libertatis vestrae luce illustratae, quae talis est, ut nulla gens neque natio maiore libertate unquam fuerit, quam qua vos estis. Quae quoniam tota Legibus continetur, nihil est quod aut iucundius vobis auditu aut cognitione vestra dignius possit videri, quam de his Legibus vos audire velle, quibus omnes quae ubique sunt gentes longe lateque vicistis. Habent nationes caeterae quo se vobis anteponant, sive quis munitiones spectet sive urbes videat, sive vectigalia numeret, sive fructus agrorum consideret. Quid enim, ut caeteras provincias praetermittam, Germania urbibus praestabilius est? Quid Gallia vectigalibus copiosius? quid Hungaria auro ditius? quid Italia postremo ipsa et ubertate agrorum, et varietate fruc

tuum fertilius opimumque magis usquam est? Vincimur ergo, Equites, agri bonitate, auri copia, vectigalium, fructuum atque munitionum magnitudine a caeteris gentibus. At Libertas ipsa summum bonum bonorum omnium propria generis ac nominis vestri est, quae talis est ac tanta, ut caeterarum nationum libertas cum vestra collata servitus sit vobis non ferenda, cuius libertatis dulcedine admirationeque multae provinciae captae non tam armis quam magnitudine vestrae libertatis vestro imperio sunt adiunctae.

An vos existimatis Russiam amplissimum potentissimumque Regnum magis arma vestra pertimuisse, quam libertatem expetivisse, ut illa vobis provincia nunc esset? Circumspicite Poloniae fines, copias etiam Regni vestri cogitate, non ultra montem Carpatum ac Istulae flumen omne vestrum genus contineri reperietis, quod cum Russiae magnitudine atque amplitudine gentis nostrae collatum perquam exiguum est. Quid Prussia nobillissima provincia, copiasne vestras secuta sub vestrum Imperium concessit? minime vero. Nam si vestrum solum diligentius spectaveritis, nunquam agri vestri copias Prussiae anteponetis. Quid de Lithuania dicam, quae cum bis quam Polonia pateat magis, tamen eadem libertatis vestrae conditione a vobis. est comprehensa. Taceo Pomeraniam, praetereo Mazoviam, ne Samogitiam quoque ac Valachiam atque Silesiam commemoro, quae cum vos rerum copia et amplitudine regionum atque multitudine hominum vicissent, a vobis tamen non tam armorum Iure, quam libertatis Lege sunt devictae, in quam cum has gentes atque nationes accepissetis, hoc quicquid intra Oceani Sarmatici sinus montemque Carpatum ac citra Scithiam atque Germaniam est, Iuris Imperiique vestri fecistis. Et cum non mos, nos Ius, non Deus etiam tot gentibus idem esset, tamen ut idem lus Regni cunctis posset esse, libertatis vestrae commendatione est factum tantumque nomen vestrum auxistis, ut cum ex tot gentibus libertate vestra Polonia coaluisset, et amplitudine regionum et copia hominum et fertilitate agrorum caeteris provinciis pares sitis. Nihil fingo, Equites, rem ipsam dico, eaque bona vere commemoro, quae vobis Libertas vestra praestans atque eximia peperit, quae tota Legibus atque institutis vestris continentur.

De quarum Legum natura atque conditione antequam breviter dicam, peto a vobis Equites Poloni, ut me de iis ita audiatis, uti hominem alienum a foro, remotum a Iudiciis, ac in ocio tranquillitateque positum audire debetis: ut a me orationem de Legibus vestris requiratis, non rabularum horum forensium, sed eorum hominum qui Leges latas norunt esse ad depellendam non ad inferendam iniuriam, ut totum id Legibus tribuant, quod bono Iure sint, quod in Regno optime constituto vivant, quod iusto Rege ac iudicio legitimo vitam, fortunas, atque libertatem cum dignitate retineant. Haec ergo ratio mea est, ut vobis demonstrem Leges vestras huiusmodi esse, quibuscum non dico Solonis aut Lycurgi Leges, sed ne illae quidem Minois atque Radamanti conferri possint, quorum Creta Regnum Venetorum nunc ditionis est, non

suae.

Et ne verbis haec ita magna facere videar, rem ipsam dicam, ex qua hoc ita esse, potest videri. Potestis Equites demonstrare mihi ullam provinciam, quam aut ipsi vidistis, aut ab aliis audivistis extra Poloniam vere liberam? demonstrate si potestis. Nihil dico de iis quae sub Turca sunt, quarum servitus ut foeda ita miseranda est; ad liberiores provincias vos deducam. Quorsum tandem quaeso recidit potens illa rerum atque gloriosa Germania? Quae cum non solum Legibus optimis vivere, sed etiam vicinis gentibus se Leges dare gloriaretur: nunc non tantum Leges ipsa amisit, sed vix iam vitam reliquam ducit, tanta conversio rerum in hac praeclara doctaque gente repente extitit, ut Ius atque Leges appellare illi capitale iam sit factum. Quid? sanguis atque genus vestrum Bohemi de Legibus suis quantum retinuerunt? Tantum nimirum quantum de ipsa libertate amiserunt, qui cum ex eadem originis propagine unde et vos orti essent, diversos Reges atque Leges secuti in ultimum rerum discrimen sunt adducti. Iam vero Italia, arx gentium atque nationum caput ac domicilium summi quondam Imperii, quae mala non vidit? cum neque cupiditatem potentiorum refrenare, neque tenuiorum libertatem Legibus praestare posset? in qua nunc tot sunt partes, quot provinciae; tot Reges, quot munitiones; tot denique Urbes, quot sunt in ea factiones. Ita in illo tam praeclaro tamque vetusto Regno vestigium veteris libertatis nullum iam est. Longum est et non necessarium commemorare Galliam Provinciam, quae Regem suum nostra memoria vidit captum. Angliam etiam praetermittam quae Iohannem Rofensem Episcopum ac Thomam Morum duo Regni lumina, Senatores autem suos, securi publice percussos conspexit. Quid Daunia dicet? aut quomodo libertatem suam iactabit? quam tanquam navim absque nauclero, sic illam Cristierno pulso absque Rege vidimus fluctuantem. Neque vero Hispania silentio a nobis est praetereunda, cui Rex non suffragiis populi, neque renuntiatione legitima, sed fato naturaque designatur, ut Hispani eum Regem ferant, non quem liberi populi suffragia, sed quem materni uteri custodia illis designarit. Harum rerum, ac tantorum periculorum atque conversionum, si quis causam quaerat: non aliam reperiet quam Leges ipsas, quae cum infirmae apud has istas gentes fuissent, mirum non est, si pro pace ac perpetuitate Imperii alligare eas non potuerunt: ita ut et subditi Regum suorum cum fide ferrent Imperium, et Reges iuste moderateque imperarent suis. Ex qua inaequalitate Imperii exorta est ista tempestas, quae Germaniam, Bohemiam, Italiam, Galliam, Angliam atque Dauniam nunc vertit ab imo, non sine ipsius orbis terrae aut occasu, aut conversione certe quidem.

Quod ne in Polonia unquam esset, qua ratione a maioribus vestris provisum sit, attendite. Nam cum tria genera rerum publicarum in hominum vita versari illi viderent, ut omnes hominum coetus, aut Unius Regno, aut Paucorum Imperio, aut Omnium dominatu continerentur, nullum genus horum ipsum per se probaverunt.

Nam et unius hominis potestatem, facilem esse ad tyrannidem viam, et paucorum Imperium ad reliquorum calamitatem proclive, et plebis ipsius dominatum ut seditiosum ita perniciosum esse rebus communibus putaverunt. Quare talem illi rationem cum sua Repub. habuerunt, ut cum apud alias gentes aliquo separatim horum trium generum Respub. constaret: apud vos iisce tribus generibus novo quodam et inusitato more mixtim constitueretur, ita ut vestra Resp. neque Regnum sit, neque paucorum dominatus, neque popularis status. Rex enim ipse vester si quis definiat, nihil aliud esse in Polonia reperietur, quam os quoddam Regni vestri, coniunctum ` vobiscum libero ac legitimo vestro suffragio, ut is nihil prorsus agat, nihil moliatur, ac ne loquatur quidem, nisi id quod ex intimo vestro sensu publice sit profectum. Iam Senator ipse, quem maiores praesidem libertatis atque custodem esse voluerunt, ea ratione Regi adiungitur, ut custos is sit et vindex illius cupiditatum, ac ut in sententiis dicendis Regi praeeat illumque doceat, quod illi pro communi vestra salute agendum edicendumve sit, ut in Polonia Senatus nihil sit aliud quam autor consilii Regii atque illius moderator quidam, ne nimia potestate ex custodia vestrae libertatis ad curationem suorum commodorum Rex vester depellatur. At vester ordo equester specie quadam popularis potestatis, tam Senatorii consilii quam Imperii Regii pro rata parte ideo factus est particeps, ut nihil vobis invitis, neque a Senatoribus decernatur, neque a Rege statuatur, ut id solum ratum in Polonia sit, quod volentibus vobis, suadente Senatu, ac ipso Rege edicente statuatur.

Ex qua ratione illud, quod in Romano Imperio est summum: ut id Legis habeat vigorem quod placuerit Regi, a vobis tanquam noxium ac libertati vestrae adversum omnibus vestris Legibus repudietur. Quin vero ea Lege quam vos cum Senatu atque Rege tuleritis, Regem quoque ipsum una cum Senatu vobiscum includi vultis, adversus quem Regem sunt suae Leges vobis, sunt Iudicia, est quoque parendi illi modus certus atque praescriptus. Quo quid mirabilius dici aut fingi potest? ut is cuius potestas inter vos summa est, et quid non natus sed creatus a vobis Rex est, gladio illo sibi a vobis concredito non utatur nisi vestro praescripto, ac hoc eodem etiam gladio, ne vestra libertas insolescat, vos cohibeat ac in officio contineat. Quo fit, ut stabile sit Regnum vestrum. Si enim eius dissolvendi causae ullae sunt, illas aut a Regia potestate, aut a Senatorum culpa, aut a vestra libertate proficisci est necesse. At cum et Regia potentia vestra libertate temperetur, et vestra libertas Regia potestate cohibeatur, et Senatus ipse huius potentiae Regiae et vestrae libertatis sit moderator quidam atque custos: quis dubitabit confiteri nullam intus perniciem in vestro Regno latere? quod libertate vestra incredibili nititur, Regia vero potestate continetur, Senatus autem ipsius fide et autoritate in modo quodam ac in aequabili rerum omnium pondere ita retinetur, ut neutram in partem propendeat, sed omnibus momentis vestrae li