Imágenes de páginas
PDF
EPUB

vero canonicam consecrationem accipiant ab episcopo ad quem pertinuerint. Si quis autem a clero et populo preter tuum assensum electus fuerit; nisi a te investiatur, a nemine consecretur. Sane episcopi et archiepiscopi libertatem habeant, a te investitos episcopos vel abbates canonice consecrandy. Prededecessores enim vestri ecclesias regni sui tantis regalium suorum beneficiis ampliarunt, ut regnum ipsum maxime episcoporum presidiis vel abbatum oporteat communiri, populares dissensiones, que in electionibus sepe contingunt, regali oporteat maiestate compesci. Quam ob rem prudentiae et potestatis tuae cura debet sollicitius imminere, ut Romane ecclesie magnitudo, et ceterarum salus prestante Domino beneficiis a) potioribus conservetur. Si qua igitur ecclesiastica socularisve persona hanc nostre concessionis paginam sciens, contra eam temerario ausu venire temptaverit, anathematis vinculo, nisi resipuerit, innodetur, honorisque ac dignitatis periculum patiatur. Observantes autem misericordia divina custodiat, et personam potestatemque tuam ad honorem et gloriam suam feliciter imperare concedat. Amen.")

XXI. Wormser Konkordat, 23. September 1122.

a) Privilegium Calixti pape secundi.

(Mon. Germ. legg. II, 75f u. Bernheim, zur Gesch. des Wormser Konkord. S. 33 ff., 36 u. 38 f.)

Ego) Calixtus episcopus servus servorum Dei, tibia) dilecto filio H. Dei gratia Romanorum imperatori augusto, concedo elec

a) Cod. Ud. hat beneficiis et seruiciis. b) der Cod. Vat. fährt also weiter: Cui nimirum scriptum hunc ibidem (im Lager bei der Salarischen Brücke) quamvis invitus pontifex subscripsit, et episcopi et cardinales qui cum eo capti fuerant, simul cum diaconibus ac subdiaconibus subscripsere, et per sacramenta firmauerunt, episcopi scilicet duo fuerunt, savinensis videlicet et portuensis (Pertz: portuensi).

c) Von den beiden Urkunden, welche am 23. Sept. 1112 zu Lobwisen unweit Worms zwischen dem Kaiser und den päpstlichen Legaten ausgetauscht wurden, ist die wichtigere, die im Namen des Papstes Kalixtus' II. ausgestellte, im Original nicht mehr vorhanden; wir sind demnach auf Abschriften angewiesen. Bernheim hat für dieses viel umstrittene Dokument folgende Ueberlieferungen benützt (die Klammer [] schliesst die von Pertz nicht berücksichtigten Texte ein): 1.) Cod. Vat. Nr. 1984, 1. Hälfte des 12. Jhd. 2.) Cod. Vindob. Nr. 2178, v. Pertz Jus. can. Nr. 91 gen., 2. Hälfte des 12. Jhd. 3.) Cod. Londin. in Mus. Britann. Cotton. Domit. A. VIII. fol. 11, c. 1200 geschr. 4.) Cod. Londin in Mus. Britann. Cotton. Claud. A. I. fol. 35, c. 1130–40. 5.) Cod. sancti Trudonis, in bibl. Leod., c. 1200. 6) Cod. Vindob. Nr. 430, v. Pertz Salisburg Nr. 404 gen., 1. Hälfte d. 12. Jhd. 7.) Cod. Bamberg., c. 1200. [M. Wilhelms v. Malmesbury Text in M. G. S. S. X, 483. E. Ekkehards Text in M. G. S. S. VI, 260, vier J. nach der Ausfertigung d. Urk. geschr. A. Anselms Text in M. G. S. S. VI, 378] d) fehlt bei E.

[ocr errors]

tiones a) episcoporum et abbatum Teutonici regni, qui ad regnum pertinent, in presentia tua fieri, absque symonia, et aliqua violentia; ut si qua inter partes discordia emerserit, metropolitani et comprovincialium) consilio vel iudicio, saniori parti assensum et auxilium prebeas. Electus autem regalia, absque omni exactione, e) per sceptrum) a te ) recipiat, et que ex his iure tibi debet faciat. Ex aliis vero partibus imperii consecratus, infra sex menses, regalia absque omni exactione) per sceptrum a te recipiat, et que ex his iure tibi debet faciat.) Exceptis omnibus que ad Romanam ecclesiam pertinere noscuntur. De quibus vero mihi querimoniam feceris, et auxilium postulaveris, secundum officii mei debitum auxilium tibi prestabo. Do tibi veram pacem, et omnibus qui in parte tua sunt, vel fuerunt, tempore huius discordiae.) *)

b) Preceptum Heinrici quarti imperatoris.**)
(Mitt. des Inst. f. öst. Gesch. VI, 105 ff.)

In nomine sancte et indiuidue trinitatis Ego, Heinricus, Dei gratia Romanorum Imperator augustus, pro amore dei et sancte

a) 2 hat consecrationes. b) 3, 4, M haben provincialium. c) absque omni exactione fehlt in 2, 3, 4, 5, 6, 7, E., M., A. d) p. s. fehlt in 3, 4, M. e) 6 schiebt hier sine exactione ein. f) a. o. e. fehlt in 3, 4, 5, 6, 7, E., A., M. g) et que ex his iure tibi debet faciat fehlt in 5, 6, 7 E., A. h) exceptis omnibus que ad Romanam ecclesiam pertinere noscuntur steht in 5, 6, 7, E., A. nach dem erstmaligen sceptrum a te recipiat. i) E. fügt hinzu: Data anno 1122. 9. Kal. Oct.

*) Die sub a) notierte Abweichung ist nach Bernheim S. 43 eine Fälschung der kirchlichen Ultras; die sub g) notierte Auslassung ist offenbar eine harmlose Kürzung; die Verschiebung sub h) offenbar ein Versehen, veranlasst durch die gleichlautend wiederkehrenden Worte sceptrum recipiat (Bernheim S. 35); das sub b) erwähnte provincialium ist ein Schreibfehler. Die in Cod. 1 enthaltene, in den sub c) und f) bezeichneten Ueberlieferungen weggelassene Klausel absque omni exactione erscheint Bernheim S. 35 als eine Interpolation. Im Uebrigen hält er an der Authenticität des Textes fest, wie ihn Pertz nach dem Cod. Vat. Nr. 1984 (1) gegeben hat. Giesebrecht, Kaiserzeit, III, 940 f. u. Anm. bevorzugt die Fassung bei Ekkehard (und Anselm), welcher absque omni exactione beide Male, die Worte et que ex his iure tibi debet faciat an zweiter Stelle und tibi in der ersten Zeile weglässt und die Worte exceptis .. noscuntur verschiebt, dagegen die Zeitangabe bietet. Der Umstand, dass das im Original erhaltene Paktum Heinrichs undatiert ist, lässt aber das letzterwähnte, für Ekkehard sprechende Moment an Wert verlieren. Es erübrigt noch, den Text im Cod. Udalr. Nr. 306 (Jaffé V, pg. 388) zu vergleichen. Während dieser die v. Ekkehard an zweiter Stelle weggelassenen Worte et que... faciat an beiden Stellen enthält, fehlt bei ihm wie bei Ekkehard tibi und beide Male absque omni exactione; es fehlt bei ihm aber auch metropolitani et comprovincialium consilio, ferner per sceptrum an beiden Stellen, ferner der Satz exceptis . . . noscuntur und endlich die Worte de quibus vero mihi querimoniam feceris. Diese letzteren Auslassungen charakterisieren sich offenbar sämtlich als Fälschung in kaiserlichem Interesse (Vgl. Bernheim S. 30 f.)

[ocr errors]

...

**) Ich gebe diese noch im Original vorhandene Urkunde (Archiv der

Romane ecclesie et domini Pape Calixti, et pro remedio anime mee dimitto deo et sanctis dei apostolis Petro, et Paulo, sancteque catholice ecclesie, omnem inuestituram per anulum et baculum, et concedo in omnibus ecclesiis que in regno vel imperio meo sunt, canonicam fieri electionem et liberam consecrationem. Possessiones et regalia beati Petri que a principio huius discordie usque ad hodiernam diem siue tempore patris mei siue etiam meo ablata sunt, que habeo, eidem sancte Romane ecclesie restituo, que autem non habeo, ut restituantur fideliter iuuabo. Possessiones etiam aliarum omnium ecclesiarum et principum, et aliorum tam clericorum quam laicorum que in werra ista amisse sunt, consilio principum vel iusticia que habeo reddam, que non habeo ut reddantur fideliter iuuabo. Et do ueram pacem domino Pape Calixto, sancteque Romane ecclesie et omnibus qui in parte ipsius sunt vel fuerunt, et in quibus sancta Romana ecclesia auxilium postulauerit, fideliter iuuabo, et de quibus mihi fecerit querimoniam, debitam sibi faciam iusticiam. Hec omnia acta sunt consensu et consilio principum. Quorum nomina subscripta sunt; Adelbertus archiepiscopus Mogontinus, F. coloniensis archiepiscopus, H. ratisbonensis episcopus, O. bauenbergensis episcopus, B. spirensis episcopus, H. augustensis, G traiectensis, Ou. constanciensis, E. abbas w(u)ldensis, Heinricus dux, Fridericus dux, S. dux, Pertolfus dux, Marchio Teipoldus,

Engelsburg, Armarium I, capsa VI, Nr. 11 die goldene Bulle, mit der die Urkunde versehen war, ist verschwunden) nach dem Facsimile, das SickelBresslau in den Mitteilungen des Inst. f. öst. Gesch. Bd. VI, S. 105 ff. (,,Die kaiserl. Ausfertigung des Wormser Konkordates") auf Grund einer photographischen Aufnahme publiziert haben. Damit kann der Streit über die Authenticität des Pactum Heinrici als beendigt gelten. Es ist also auch nicht mehr notwendig, die Varianten der übrigen Ueberlieferungen hier aufzunehmen. Um jedoch Anhaltspunkte in Bezug auf die Zuverlässigkeit der für die Urkunde Kalixtus' II. wichtigsten Ueberlieferungen, des Cod. Vat. Nr. 1984 und des Ekkehard, zu gewinnen, sei hinzugefügt, dass der Cod. Vat. ausser der Weglassung der Rekognition weder eine erhebliche Auslassung noch eine erhebliche Abweichung verzeichnet, Ekkehard aber nicht blos die Rekognition, sondern auch die Invokation, die Zeugen, sowie die Sätze: que in regno vel imperio meo sunt; que in werra ista amisse sunt; et de quibus mihi f. querimoniam, debitam sibi faciam iustitiam vermissen lässt. Seitdem Sickel nachgewiesen hat, dass das sogenannte Ottonianum vom J. 962 nicht im Original, sondern in einer gleichzeitigen oder wenig späteren Abschrift erhalten ist, muss dieses Dokument „als das älteste, aus den durch das ganze Mittelalter sich hinziehenden Verhandlungen zwischen Kaisertum und Papsttum hervorgegangene, in der originalen Ausfertigung auf uns gekommene Schriftstück" gelten (Bresslau a. a. Õ. S. 113). Ueber die Geschichte des Wormser Konkordats vgl. Bernheim,,,Zur Geschichte des Wormser Konkordats" u.,,Lothar III. und das Wormser Konkordat" und Giesebrecht a. a. O.

--

Marchio Engelbertus, Godefridus Palatinus, Otto Palatinus comes, Beringarius comes.

Ego Fridericus, coloniensis archiepiscopus et archicancellarius recognovi.

XXII. Anhang a): Heinrichs IV. Freibrief für die Wormser, 18. Januar 1074.*)

(Bresslau, centum diplomata in usum scholarum diplomaticarum Nr.80, S. 122 ff.) C. In nomine sanctae et et individuae trinitatis. Heinricus divina favente clementia rex. Regiae potestatis est et pietatis omnium servituti congruis respondere beneficiis, videlicet ut, qui in servitii devotione se exhibent promptiores, in servitii etiam remuneratione se iudicari digniores gaudeant et sublimiores. Inter quos Wormatiensis civitatis habitatores non minima, sed maxima et speciali remuneratione dignos, quin omnibus cuiuslibet urbis civibus digniores iudicavimus, quos in maxima regni commotione maxima et speciali fidelitate nobis adhaesisse cognovimus, cum nec viva nec litteris notata, nec per nos nec per nuncium, vel aliqua voce illos in hanc tam egregiam fidelitatem attraxerimus. Quam iccirco tam egregiam diximus, quia, cunctis regni principibus in nos neglecta fidei religione sevientibus, hi soli quasi in mortem ruentes contra omnium voluntatem nobis adhaesere. Nam cum singulae civitates quasi immo vere in nostrum adventum clauderentur, dum vigilum custodiae per vices a) distribuerentur, dum cerere et ferro tutandae nocte et die circumirentur**): sola Wormatia communi civium favore omnigenum armorum munitione nostro adventui servabatur.***) Sint igitur servitii remune

a) Bresslau vermutet vicos, mir scheint jedoch eine Konjektur nicht. notwendig; per vices steht für das klassische in vices. b) ich vermute sera.

*) Giesebrecht, Kaiserzeit III, 291, Anm.:,,Die Zweifel, die an der Echtheit der Urkunde erhoben sind, sind unbegründet. Die Verwirrung der Zeitbestimmungen ist die gewöhnliche in den Urkunden jener Zeit, und die Indiktion weist auch hier auf das richtige Jahr hin." Nach Bresslau, dem besten Kenner der salischen Urkunden, weicht die Fassung der Urkunde von der sonst üblichen kaiserlichen Kanzleisprache sehr ab, namentlich fehlt die promulgatio. **) Nach Bresslau, der an cerere festhält, hat der König sagen wollen civibus singularum civitatum, cum obsidione cingerentur, et rem frumentariam procurandam et hostes armis depellendos fuisse." ***) Anf. Dez. 1073. Vgl. Lambert ad a. 1073: Cumque prope Wormaciam in locum qui dicitur Lovendeburg (Ladenburg am Nekar) venisset, gravissima aegritudine correptus, multis diebus lecto decubabat, spemque maximam hostibus suis fecerat. tantos irrarum motus sine sanguinis effusione posse confici. Sed ab infirmitate vixdum plene recreatus, Wormaciam festinavit; ubi cum magna pompa a civibus in urbem susceptus est, qui et paulo ante, ut sua erga eum studia clariora facerent, milites episcopi, ingressum eius prohibere temptantes, urbe expulerant, et ipsum episcopum, nisi mature fuga lapsus civitate ex

ratione primi, qui in servitii devotione exstiterunt non novissimi; sint omnibus exemplo in debita servitii responsione, qui omnibus praestant in servata fidei religione; sint omnium civitatum habitatores regiae munificentiae spe laetificati, quam Wormatienses ipsa re sunt consecuti; discant omnes regi servare istorum imitatione fidelitatem, qui in istorum utilitate regis probant benignitatem! Quae quidem utilitas paucis verbis comprehenditur, sed in ipsorum consideratione non levis, sed grata et honorabilis computatur. Teloneum siquidem, quod in teutonica lingua interpretatum est zol, quod in omnibus locis regiae potestati assignatis, videlicet Franchenevurt, Boparten, Hamerstein, Drutmunne, Goslarie, Angere, iudei*) et coeteri Wormatienses solvere praetereuntes debiti erant, Wormatiensibus, ne ulterius solvant zol, remisimus, in principum nostrorum, scilicet Liemmari Hammaburgensis metropolitani, Ebbonis Nuimburgensis, Diederici Virdunensis, Herimanni Babenbergensis, Burchardi Basiliensis episcoporum coeterorumque fidelium Christi nostrorumque praesentia firmavimus. Quam firmationem super praefati zol remissione factam ut nullus successorum nostrorum videlicet regum seu imperatorum infirmare velit, rogamus et pro sui facti cuiuslibet optanda stabilitate obligamus, qui, quod absit, in quo nos infirmat, se et quod fecerit infirmari credat. Hanc igitur firmationem, ut infra videtur, nostra manu in hac carta, quam scribi iussimus, inscriptam et nostri sigilli impressione insignitam omnis generationis, tam futurae quam praesentis, notitiae relinquimus. Signum domni Heinrici quarti regis humillimi et invic (M) tissimi. (L. S.)

Adalbero cancellarius vice Sigefridi archicancellarii recognovi. Data est XV kalendas Februarii, anno dominicae incarnationis millesimo LXXIII, indictione XX, anno autem ordinationis domni Heinrici IIII regis XVIIII, regni vero XVII. Actum est Wormatie. Feliciter in Dei nomine amen.

cessisset, comprehendissent et vinctum ei misissent. Venienti ergo ei armati instructique obviam procedunt, non ad vim faciendam, sed ut, conspecta eorum multidudine, armorumque apparatu, expeditorum iuvenum frequentia, animadverteret, in arduis rebus suis quantum spei in eis ponere debuisset. Operam suam benigne spondent, iusiurandum dant, sumptus ad bellum administrandum ex sua re familiari singuli pro virili portione offerunt, et quoad vivant pro honore eius devote se militaturos confirmant. Ita rex civitate munitissima potitus, hanc deinceps belli sedem, hanc regni arcem, hanc, utcumque res cecidissent, tutissimum asilum habere coepit.

*) Haben vielleicht auch die Juden die besondere Huld des Königs erworben, indem sie namentlich ihm Geldvorschüsse machten? (vgl. Lambert oben: sumptus ad bellum administrandum. . . offerunt). Hat es vielleicht denselben Grund, wenn die Juden in der Reichsfriedenseinigung vom J. 1103 (s. Nr. XVIII) unter die befriedeten Personen aufgenommen werden, während sie in dem sich darauf gründenden schwäbischen Landfrieden (s. Anhang c) fehlen?

« AnteriorContinuar »