Imágenes de páginas
PDF
EPUB

Esschius que nous ayons trouvée, est de 1539, imprimée à Anvers; une édition y parut aussi chez W. Vorsterman en 1542. D'Esschius encore est la version latine Margarita Euangelica, in libros quatuor divisa, Coloniæ, Melchior Novesianus, 1545. (1) Des nouvelles éditions, toujours par Esschius, paraissent à Anvers en 1547-1548, chez H.Peetersen de Middelburch (2) - - en 1551, chez la veuve

Titre en car. goth., impression rouge et noire, dans un encadrement composé de quatre bois, dont deux sont en partie composés de colonnes en tressé; une de ces dernières, entourée en partie d'une banderole occupée par le monogramme IHS, est renversée.

In-24, dign. A ij Hij, sans réclames, cart. goth.
Le vo de titre est chargé de l'épitre au lecteur :

Broeder Dierick Lor Vicarius vander Carthufer oorden tot Cuclen i den goetwillighen Leser den vrede Gods dye i alle finnen te boven gaet. ¦¦

Onder menigerley denote boecks latijn en duytsce || die ic door de hulpe Gods ¦ wt miner ouerster beusel | binne dve nafte. VII. oft. VIII. voorlede Fare door die Druck int licht gebracht hebbe (ter eere Gods) en falicheyt der ziele | so is ooc wtgegaen een boecxke gehcete dye Evagelifch: Peerle vol godliker leeringë | Welc boecxkë va ve- | le goeder menfche met groter begheerte gecocgt en ghelefen ¦¦ is |_ also dattet anderwerf tot Antwerpe gedruct werdt. En als ic inder waarheyt anders niet en wiste dan dattet felue boccxkë inhë seluen volcom waer | fo is my nader hant de- fe grote Euägelifche Peerle te hande comen daer dat voorf. || bo.cxke een stuc af isen en is nyet meer (als nv_claerlic blij- || ket en te sien is dan fommige Capittele hier en daer wt defer groter Peerle getoge.......

Dye die boecxke gemaect he uet is een notabel v.licht menfche | nyet alleen vä geflachte maer veel meer và duechdë edel | wyens name inde boec des || leuës gescrenë ën bekent moet wesen en is vā ioncx op tot || ind. outheyt | in dit geeftelic leue wel geprobeert en heeft dit wt eyghe onderwondenheyt befchreue. Daer om en is daer niet aen te twijfele | dit boec en is wt de heylige gheeft ghe- || maect | tot veel mensche salicheyt. Nochtans om meerder fe || kerheyt | fo heb ict door geleerde Theologen tot Cuelen la- }} ten examineren......

Suit un passage qui a été reproduit dans les éditions de 1548 et dans celle de Bouvet Isser yemant...... voor die vercken niet stroeven.

In fine: Gheprent Thantwerpe binnen dye camerpoorte inden || Mol by my Hendrick Peeters van Middelburch | int || Faer ons heeren. M. ccccc. ende XXXVIII. ]] (1) Cfr. Paquot, op. cit.

(2) Die grote eua gelische Peerle / vol deuoter || ghebeden / godlijcker oeffeninghen/ en ghee- || fteliker leeringhen hoe wi dat hoochfte goet || (dat Ge'd is) in onfer fielen fullen foecken || en vinden/en wtallen onfen crachten || liefhebben ende befitten || Nv ten lefte wel ghecorrigiert || en vermeerdert || ......

¶ Gheprent Tantwerpen binne die Camer || poorte inden Mol / by mi Henrick Peetersen || van Middelburch / Int iaer ons Heeren | M.CCCCC. ende. XLVIII. ||

Cum Gratia & Priuilegio. ||

Car. goth, encre noire et rouge, encadrement identique à celui de l'édition 1537-8.

(Collection de M. Victor de la Montagne, Anvers). In-24, signat. Aij — H, sans récl., car. goth. Les initiales au commencement des chapitres et paragraphes sont des bois un peu plus grands que ceux des autres éditions.

Au ve du titre, l'avis au lecteur :

de ce dernier (1) - en 1564, chez Jan Roelants. (2)

Ce fut cette dernière édition que les presses de Bouvet reproduisirent en 1625-1626.

Nous avons eu l'heur de retrouver le contrat passé devant le notaire Ferdinand van der Schuere, entre Pierre Bouvet, d'une part, et dame Catherine van Huerne, (3) de l'autre, qui conçut la pieuse idée de faire réimprimer l'œuvre encore toujours recherchée de la mystique Colonaise. Daté du 13 septembre 1625, l'accord porte que l'impression devra être entreprise sur l'édition de 1564; Bouvet la commencera avant trois semaines, la mènera à bonne fin sans interruptions prolongées, en livrera à dame van Huerne 6 exemplaires reliés de cuir noir et 6 autres brochés; tout cela contre une rémunération de 15 livres de gros payables en une fois :

« Comparerende voor my Ferdinande van der Schuere notaris publick >> residerende binnen Cortrick ter presentie vande ghetuyghen onderghenompt >> Pieter Bouuet filius Pieters Bouckdrucker van zynen style, kende ende » verlyde vereenicht ende veraccordeert te zyne met Jffrauwe Catheryne van >> Huerne ter causen van het herdrucken van een gheestelick boexken » ghenacmpt die groote Evanghelicxke Perle, inder manieren naervolghende >> Te Weten dat den voornomden boeckdrucker verbonden is ende wert » ghehouden 't voornomde boexken te herdrucken correctelick, met schoon

Nicolaus van Eff Priefter: den || goetwillighen lefer | Den ouden mensche wt te || trecken | en eenen nyeuwen aen te doen [ dye nae God gheformt is. || Epitre en tous points semblable à celle de l'édition Bouvet sous réserve naturellement de quelques corrections d'orthographe.

Après la table, le certificat de censure et d'approbation :

Dit boek is gheuifiteert en gheapprobeert bi Mee- || fter Symon de Plane prochiaen tot onfer lieuer vrou | wen binnen Antwerpen en Licentiaet inder godheyt ||| vader Keyferliker maiefteyt daer toe gecommiteert en onder teekent by Meefter Philips de Lens||| den. Xiiii Octobris int iaer ons Heeren. || M. CCCCC. ende. XLVII. ||

Cet exemplaire porte au crayon. sur un feuillet de garde, zeer raer, Brunet

fr. 19,00.

La seule différence sensible entre l'édition de 1548 et celle de 1537, est l'ajoute à la fin de celle-là d'un paragraphe occupant quatre pages d'impression et intitulé: Van dye fwaerheyt ende menichvuldicheyt des bitteren lijdens Iefu. Le chapitre XIII de la 3e partie de l'édition de 1548, figure dans l'édition de 1537 sans intitulé spécial.

(1) Renseigné au catalogue no 131 de la librairie J. W. van Leeuwen à Leyde, no 614: Die groote evangelische Peerle, vol deuoter ghebeden godlijcker oeffeninghen en gheestelycker leeringhen. Gheprent Thantwerpen binnen die Cammerpoorte... by die Wed. Henrick Peetersen 1551; 8o (gl. 6).

(2) Obligeamment renseigné par M. Victor de la Montagne, d'Anvers, comme avant été vendu sous le vo 1415 de la vente Gust. van Havre (Muller 1905).

Nous lui adressons aussi nos plus vifs remerciments pour nous avoir communiqué les éditions de 1537 et 1548.

(3) Catherine van Eynholts († 16 février 1660) épouse Antoine van Huerne (†9 mai 1660), descendant de l'archéologue Christophe van Huerne († Gand 2 décembre 1629), et seigneur de Schiervelde Bunneghem, Aishove, etc. Peut-être s'agit-il de la dame de Schiervelde. (cf. de Potter Schets eener gesch. van de Stad Rosselaere, 1875, p. 68-9).

Catherine van Huerne, fille d'Antoine, se trouve renseignée dans le compte de la ville de Courtrai pour l'année 1636-7 (fo 46).

>> wit pampier ende den zeluen druck te beghinnen onthier ende drye weken >> eerstcommende, ende den zeluen te continueren zonder eenich merckelick >> interstitie, ofte eenich ander notable werck aen te nemen, volghende » d'exemplair ghedruckt eude gheapprobeert t'Antverpen int iaer 1564, tot >> dies den voornomden herdruck gheheel voldaen zyn, dit voor de somme van » vyfthien ponden grooten eens, de welcke hy comparant kende vander » voornomde Jffrauwe van Heurne ontfaen te hebben, welck herdrucken den >> comparant kende aenghenomen t'hebben t'zynen risque, mits de voornomde » somme, zonder dat hy hem hiernaemaels zal konnen beclaeghen, weder den » voornomden bouck wel ghetrocken zy, ofte niet. Boven dezen wert den >> comparant ghehouden aender voornomde Jffrauwe Catheryne te leveren >> twelf exemplairen de zesse ghebonden in zwart leder, ende de andere zesse >> onghebonden. Tot onderhout ende vulcommen van al tgone voorscreven » verbint den comparant zynen persoon ende al zyn goet present ende toe» commende, Ende bovendien es hiervooren borghe bedeghen Jan de Coninck, >> filius Pieters, schilder van zyn style, met verbant alsboven, Aldus ghedaen >> binnen Cortrick present Jacop Quaetacker filius Passchiers ende Carel Ver» straete filius Carels (1) als ghetuyghen dezen XIIIen septembre 1625 (2) » torconden elcx handteecken ».

BBonner

1625

De ces divers témoins et garants, Jean de Cueninck fut un peintre non sans mérite,qui grava probablement pour Bouvet; c'est à ces titres que sa signature est ici reproduite à côté de celle de Bouvet.

C'était une des stipulations du contrat, que Bouvet devait fournir une œuvre bien soignée, scrupuleusement copiée sur l'édition de 1564.

N'ayant pas vu cette dernière, nous manquons l'élément de comparaison pour établir si l'élégante gravure sur bois servant de frontispice en est une reproduction fidèle.

Bouvet n'est contrevenu en rien aux clauses du contrat et la Grote evangelische peerle constitue une de ses meilleures impressions.

A consulter sur Nicolas Esschius, curé à Diest (1507-1578), la Biographie Nationale, VI, qui ne fait d'ailleurs que répéter ce que Paquot (op. cit.) nous apprend.

(1) Verstraete ou van der Straete, appartenant à une grande famille de libraires.

Cf. Le Bulletin de notre Cercle, II.

(2) Ce contrat existe en minutes originale et protocolaire: Le ren Proticol van de Notariaele instrumenten ghepasseert voor mij Ferdinandt vander Schuere Notaris publicq gheadmisseert by Myne Heeren vanden raede in Vlaendren zedert den 3en Augusti 1620 le porte aux pp. 92-93: volghende de minute byde comparanten ende ghetuyghen onderteeckent torconden myn handteecken Notariael. (Archives de Courtrai).

1626.

DE | CONSTE || OM WEL TE LEVEN, || ENDE || SALICHLYCK TE || STERVEN. || Een feer crachtich Boecxken, door eenen || godtvruchtigen Autheur uitgegeuen. || Ten voorschijn gebrocht / ende met alder- || hande practijcken van deughden || ende deuotien verrijckt || Door P. Stephanus Stapel / Priester der || Societeyt Jesu.

(Cartouche au monogramme du nom de Jésus).

Tot Cortryck, || By Peeter Bouvet / ghefworen Boeck-drucker woonende inde Rijffel-ftraete. Met gratie ende

privilegie. ||

1626.

(Collection de M. le Bon Jos. Bethune, Courtrai) In-24, 8 feuillets + 336 pages chiffrées. Signatures et réclames, car.goth. et romains.

Le vo du titre est blanc; aux feuillets suivants sont imprimés:

1o la dédicace Aen de Edele, Wijse, ende Voor- fienige Heeren Myn Heere Ioannes de Tolnaere, heere van Cverne, borghemeester ende schepenen der stede van Cortryck. L'auteur s'est inspiré d'un petit livre « bynaer hondert jaeren out » par un auteur anonyme; sa réédition suivie d'un commentaire, il ne saurait mieux la dédier qu'au magistrat de la ville de Courtrai «< wien ick defe cleyne vrucht van ons, jae u lieder Collegie schuldich was op te draeghen, de welcke de eerste in Vlaenderen naer de kettersche tempeest dat in u lieder Stadt ontfanghen, ende nu dry en veertich jaeren als in fijn ionckheydt eerelijck op ghebrocht hebbende, dit tegenwoordich jaer als in fijnen mannelijcke staet geftelt hebt, fijn fondatie ten eeuwighen daghe versekerende, om alfoo u lieder Republique, van vaste aerbeyders in Godts wijngaert te voorsien, die de Religie befchermen, de jonckheyt onderwijfen, de Ghemeynte in alle geeftelijcke noot te hulpe mochten comen ».

Cette épître dédicatoire où l'auteur rappelle sommairement l'editio princeps,(") est datée et signée: Tot Cortryck defen derthiensten Iulij, van het jaer ons Heeren M. DC. XXVI.

V.EE.

Dienaer in den Heere
Stephanvs Stapel
Societatis Iefu.

2o L'index des chapitres : De | tafel oft | inhovt des boecx. 3o L'octroi d'impression concédé à P. Bouvet daté de: Cortraci XXIIII. Mayo M. DC XXVI. et signé Florentius de Montmorency, provincial.

(*) « Alleen den naem des Autheurs,geloouelijck uyt ootmoedicheyt, is achter ghelaten, voor het Concilium van Trente, daer seff. 4. anders geordonneert wort. Daerom nochtans en moet sijn werck niet versteken worden, eenfdeels om dat het fijn Approbatie van den Biffchop van Camerijck, als doen Robertus de Croy, ende d'Octroye van de Keyserlijcke Majesteyt, als doen wefende Carolus den V. van hoogher memorie, te weten van den jaere vyfthien hondert ende dertich »...

(Voir le feuillet « (,) 3 » ro).

Les pp. (1) à 336 contiennent le texte original imprimé en grands car. goth.; chaque chapitre est suivi de commentaires par le père Stapel, imprimés en petits car. goth.

Au bas de l'avant-dernière page, l'approbation donnée Te Cortrijck, desen 7. Martij 1626.

Hieremias Baes, Licentiaet inde Godtheyt, Paftoor van Cortrijck ende Visiteerder der Boecken. La dernière page contient la liste des errata.

Ce livre pieux se différencie essentiellement des nombreuses éditions de l'Ars moriendi (Sterfbouck etc.) parues depuis le XVe siècle Un manuscrit de la Bibliothèque de Hambourg Ascetica varia (no 1576) renforme aux folios 142-153 un autre texte dont l'incipit est: Hier beghint een seer profitelic clargye om wel te leven ende salich te sterven (écriture de l'extrême fin du XVe siècle ou du commencement du XVIme). Ce n'est autre qu'une copie faite d'après un imprimé. Le texte du Volmaecte clargie ende rechte conste om wel te leven ende salich te sterven, imprimé à Hasselt vers 1488 (Campbell, no 446) correspond mot à mot avec celui du manuscrit de Hambourg, (1) qui provient d'un couvent de religieuses d'Amsterdam. (2)

L'édition toute différente développée ici par le père Stapel (3) nous est demeurée introuvable.

1627.

D. ROGERII BRAYE || PASTORIS AC CANONICI || B. VIRGINIS CORTRACI, || POEMATVM || SACRORVM || LIBRI SEPTEM. || Quorum primus eft priorum Exercitiorum. 2. Admoni- tionum. 3. Explicationum. 4. Comparationum. 5. In- || terrogationum & Refponfionum. 6. Affertionum. & || vltimus Mifcellaneorum. ||

(Vignette très médiocre : la Madone et l'Enfant Jésus).

(1) Les seules divergences sont quelques légères variantes orthographiques et deux ou trois transpositions de mots.

(2) Ce codex commence avec une transcription portant pour explicit :

« Hier eyndet dat derde boec genoemt Stimulus amoris ex libris Boneventure et aliis libris collectus. Ende is in duutsche genoemt prickel der mynnen. >> Dit boec hoert toe dic XIм maechden bynnen Amstelredam

» Maria, Andis dochter, bewaertert

>> Bidt om Gods willen voer Alijt Lamberts dochter, diet ghescreven heeft int jaer ons heeren dusent vyf C ende gheeyndet op alre sielen dach; God si geloeft ». (f. 1—141)

On y trouve encore mentionnés l'entrée de l'archiduc Maximilien et de Charles-Quint à Amsterdam, en 1508 et 1515; l'achat de nouvelles orgues pour l'Oude et la Nieuwe Kercke en 1512 et 1515; le placement de nouvelles cloches à l'église St-Nicolas en 1512.

(3) « Né à Herkenrode en 1573, fut admis au noviciat à Tournai en 1592. Après avoir régenté les humanités pendant onze ans, il se livra au saint ministère, qu'il exerça pendant plus de cinquante ans à Courtrai. Il mourut le 22 mars 1659. » (de Backer, Biblioth.des écrivains de la compagnie de Jésus, 1858, IV p. 681). »

« AnteriorContinuar »