runt rem istam simili modo sancto Stephano. Factum est donum istud VII idus Septembris, domno Gregorio papa Romano, regnante Philippo rege Francorum.

Et abbas et monachi dederunt eis locum beneficii. Qui a loco abstulerit, maledictus sit, hic et in perpetuum. Amen.

Ne tradatur oblivioni hoc verbum posteris nostris notum facere volumus, ne aliquis insolens, et non metuens penam geenne incendii, aliquo modo, tempora post longua, ullis nugis posset abdicare, quoniam Heldradus de Ciresio et filius ejus, pro redemptione animarum suarum et parentum suorum, in primis Deo redemptore et omnibus sanctis ejus advocante in testimonio, dederunt prothomartyri Stephano, et abbati et monachis ibidem sub regimine illius deservientibus, ecclesiam Sancte Marie de Boaricia, Et hoc donum auctorizavit Johannes presbyter et Helias archipresbyter. Hoc donum fecerunt in presentia domni Ademari abbatis et monachorum, vidente Guillelmo Rase et Mainardo de Ciresio et aliis pluribus. Johannes presbyter unculus istius Johannis edificavit hanc ecclesiam, et fecit mansiones obtimas, et sicuti ille habebat, cum omni edificatione vinearum, atque terras planas, cultas et incultas, dedit Johanni suo nepoti, et ille dedit omnia Sancto Stephano plenarie, in presentia abbatis, vidente Rotberto monacho, et Arnaudo Pictavino laico. Sed quia concessio laicalis de rebus ecclesiasticis per se parum firma esse videtur, nisi episcopalis auctoritatis adstipulatione firmetur, Ademarus Beanie abbas ad domnum Ramnulfum Sanctonensem episcopum ivit, qui donum ecclesie hujus ei cum consilio archidiaconi Amaluini, et Helie archipresbyteri et Guillelmi Canonici et Gaufridi nepotis sui auctorizavit, et propria manu corrigio munivit.

XIV.

DE ECCLESIA DE PASIRAC (PASSIRAC).

1077.

Quoniam Sancte ecclesie sua gratia Deus dispositionem episcopis dignatus est largiri, sic eas ordinare debent, ut ille qui est verus sponsus sanota

ecclesie illis retributionem eternam retribuere dignetur, propterea ego Boso, Dei gratia Sanctonensis episcopus, in nomine sancte et individue Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, volens ecclesias nobis a Deo collatas digniori ordini sublimari, cum consilio archidiaconi nostro (sic) Eleazaro, et archipresbytero Gauberto, et Ramnulfo canonico, et Willelmo canonico et Fulcherio canonico, et Ulrico canonico, et Seguino ejusdem ecclesie capellano concedente, do ecclesiam Sancti Petri de Passiraco, die ejusdem ecclesie consecracionis, ecclesie Sancti Stephani Beanie, et abbati Iterio, et monachis prefate ecclesie Christo famulantibus, ut habeant et possideant hic et in perpetuum, et omnibus tam presentibus quam futuris hoc scriptum, ne tradatur oblivioni, dimitto. Huic dono interfuerunt pre scripti, et alii plures, tam de clericis, tam de laicis. De clericis vero fuerunt hii Willelmus presbyter, Constantinus presbyter, Arnulfus presbyter, Ulricus presbyter, Bernardus presbyter, Rotbertus presbyter, Helias clericus; de laicis vero fuerunt hii: Iterius Berbezil, Heldradus Ciresii, Bernardus Vicarius, Seguinus Vicarius, Ramnulfus Aluinac, Raimundus Decurat, Willmus de Calac, Iterius Bermunt, Stephanus Malpar, Geraudus Andreas, et de utroque ordini plures. Facta est hec carta anno ab incarnatione Domini millesimo septuagesimo VII, epacta XV, luna XXIJ, bissextus IIIJ, vivente domno Gregorio papa, regnante Philippo rege Francorum, dominante Guidone duce Aquitanorum.

XV.

DE ECCLESIA DE PAULINIAC.

1083.-1098.-3 Août.

Ne tradatur oblivioni hoc verbum posteris nostris notum facere volumus, ne aliquis insolens, et non metuens penam gehenne incendii, aliquo modo, tempora post longa, ullis nugis posset abdicare, quoniam Ricardus de Pauliniaco, et fratres ejus, scilicet Ramnulfus, nec non Poncius, pro redemptione animarum suarum, et parentum suorum, in primis Deo redemptore et omnibus sanctis ejus advocante in testimonio, dederunt prothomartyri Stephano, et abbati, et monachis ibidem sub regimine illius Deo deservientibus, partem illam quam ipsi de ecclesia sancti Caprasii de Pauliniaco sine ullo obstaculo habebant. Pars illorum due partes de Capel

lania erant, et de tertia parte, similiter media illis pars erat; insuper, eodem modo, de proprio fundo qui non procul ab ecclesia habetur, sex quaterios dederunt.

*

Factum est hoc donum in festivitate sancti Stephani, que est tertio nonas Augusti, dompno Gislemundo tenente regimen ecclesie supradicti martyris, vidente et annuente Domnulfo et clericis ejus, Sanctonensi episcopo, et vidente Helia de Archiaco, et Willmo Rasa, et aliis, nomina quorum Deus scit. Qui ulterius hoc donum contradicere quolibet modo voluerit, permittente Domino nostro Jesu Christo, cum Juda pessimo traditore, eternaliter portionem percipiat.

XVI.

DE ECCLESIA DE CONDEOM.

1075.-1078.

Ego Boso, Dei gratia Sanctonensis ecclesie rector in meritus, cujus tamen officium est, quantum ratio dictaverit, ecclesiarum jura in episcopatu nostro constitutarum sic diligenter ordinare, ut nulla ordine careant, sed suis in locis apte singula sedeant, comperta religione Beaniensis ecclesie, volentes ejus orationibus confederari, spe mercedis eterne, venerabili Iterio, predicti patri cenobii, et ceteris fratribus ibidem Deo servientibus, et in perpetuum servituris, dedimus ecclesiam sancti Mariani de Condeom, jure firmissimo in perpetuum possidendam.

Hoc autem factum est in die dedicationis ejusdem ecclesie, coram legalibus testibus, videlicet monachis, clericis, atque laicis. Ex ordine monachorum, vidit domnus abbas Iterius, et Gislemundus qui sibi in monasterio videbatur secundus, et ceteri monachi; ex ordine clericorum, Heldradus qui hanc cartulam dictavit; ex laicis, Iterius dominus Berbezilli, et Bernardus Vicarius, et Iterius Launo. Atque Arnaudus de monte Caucio, et Andro de Ciresio, et ceteri plures. Quicumque hoc donum a loco vi aut fraude abstulerit, anathema sit.

П y a là certainement erreur de copiste. Au lieu d'écrire en toutes lettres Domno RamNULFO, il a écrit DOMNULFO, comme par abbréviation. Si on excepte les deux ou trois premières années du temps où Gislemond fut abbé de Baigne, années pendant lesquelles le siége de Saintes était encore occupé par Boson, il n'y eut pas d'autre évêque de Saintes que Ramnulfe; il gouverna cette église depuis la fin de 1083 jusques après 1104. Les mots Sanctonensi episcopo sont légèrement transposés.

XVII.

DE ECCLESIA DE CHANTILAC.

1085.-1098.

Ego Ramnulfus, Dei gratia Sanctonensis episcopus, habita mecum deliberatione, et considerata conversatione monachorum Beanie, res eorum aliquantulum augere cupiens, ut pro terrenis celestia, pro caducis eterna, Deo recompensante, in futuro reciperem, predicte ecclesie servitoribus. dono, et donando in perpetuum habendam concedo, ecclesiam sancti Joannis de Chantiliaco, hoc donum recipiente domno Gislemundo abbate, vidente Arnaldo priore, et Wmo Rasa, et Iterio de Bria, et Rotberto Fulcaldo, et Mainardo de Ciresio, atque Eldrado fratre suo, et Raimundo monacho, qui sua propria manu hanc cartam scripsit. Qui a loco abstulerit, maledictus sit.

XVIII.

DE ECCLESIA DE ARCHIAC.

(Iterius abbas Beaniensis, Gregorio papa; Gregorius Iterio.)

Domno hac venerabili Gregorio pape, omnium christicolarum currui et aurige, Iterius abbas monachorum Sancti Stephani Beaniensis* salutem atque victoriam in Christo. Tuam, Domine, non expolitis vocibus, sed intentis affectibus excellentissimam paternitatem his litteris deposcimus, a nostris ne avertas aurem tuam peticionibus: sed annue quod petimus paternis assercionibus. Apud nos fuit quidam laicus, nobilitate preditus, cujus nomen Ilduinus, a pluribus est agnitus, cujus semper fuit cure salus et vita anime sue atque generis sui in Christi nomine. Hedificans ecclesiam in fundo suo positam, quam subdidit Sancto Petro, tam nomine quam tributo, tres solidos instituit per omnes annos reddere Romane sedi, hactenus quod factum est omnes scimus. Sed ipsius consilio, asserentique animo, aliorumque hominum nobilium fidelium, jam suprascripti Stephani propagaverunt monachi inicium, et medium, edificiique summum, jam pre scripte ecclesie apicibus hujus carte. Quapropter te deposcimus, qui supra omnes positus, vice Petri apostoli claudis et nemo aperit, pandis et nemo obstruit,

* Le manuscrit porte Peaniensis, au lieu de Beaniensis; un point placé sous la lettre P indique l'erreur du scribe. La copie du XVIIe siècle a restitué la véritable lecture.

sicut Christus asseruit, sic alliga quod petimus, ne disjungatur amplius Sancto Petro suum censum, Stephano suum edificium. Fac nobis privilegium tutum atque firmissimum; insurgunt namque heredes ecclesie infideles, volunt habere proprium Stephani edificium, circumstant etiam vicinarum parrochiarum sacerdotes, quorum antecessorum consilio, asserente Sanctonensi episcopo, predictum edificium fuit patratum, cupientes invidendo auferre omne presidium ex proprio labore; monachi ibi habitantes omniumque circum habitantium in atriis ecclesie volunt decimam habere, et excommunicant omnes qui amore Sancti Petri corpora sua ibi disponunt sepeliri, viventes atque mortui adjungi. Sed Tu, arbiter noster, qui Sancti Petri potestate totum possides mundum, discerne et judica quam recognicionem ab hac novicia antique debeant ecclesic habere, et sicut bonum videtur in oculis tuis, omnia pertinentia loco Sancti Petri atque Stephani nobis dispone, ut in tranquilla securitate Deo et sancto Petro valeamus servire, ejusque censum alacri corde persolvere. Vale Pater in Christo.

Ego Christi Jesu servorum servus, Gregorius papa Romanus vidi quendam nuntium Beati Stephani prothomartyris Christi, videlicet ecclesie cognomine Beaniensis loci, scilicet nomine Rotbertum, Sancti Petri ecclesie cognomine Sollempniacensis monachum, in mea presentia, apud urbem Romam, reddere censum Deo et altari Sancti Petri apostoli, videlicet tres solidos de ecclesia Sancti Petri sita juxta oppidum cognomine Archiac, et stabilivi, atque firmissimo jure concessi, per omne tempus hujus vite, habere et regere ipsam ecclesiam ab abbate cenobii beati Stephani prefate ecclesie, et a monachis Deo servientibus sub ipsius regimine. Quicumque autem deinceps, sive clericus, sive laicus, legatus, archiepiscopus, episcopus, abbas, sive monachus, hanc assercionem voluerit destruere, scilicet ecclesiam Sancti Petri ab ecclesia Sancti Stephani temptaverit, vi aut dolo, abstrahere, vel injuste aliquam adversitatem inferre, non gaudia eterna possideat, sed penas perpetuas sustineat, excommunicatus et a Deo et Sancto Petro, nisi sine dolo juste satisfecerit, dampnatus cum Juda traditore, et cum Herode iniquo rege, et Pilato falso judice. Hanc assertionem firmiter stabilivi, ex parte Dei et apostolorum Petri et Pauli, videntibus legalibus lestibus, Me, et nuntio censum deferenti Sancto Petro, et quodam clerico meo Johanne nomine.

XIX.

(PRIVILEGIUM ADRIANI IV PAPE.)

1159.-30 Mai.

Adrianus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis Kaimundo priori