XII. De iudicio gladii. Si quis gladio hominem occiderit, eodem gladio iuguletur.

XIII. De debilitatione membrorum. Si quis autem gladio euaginato alium quemlibet debilitauerit, vel in oculo, uel in pede, vel in manu, consimile damnum sui corporis paciatur.

XIV. De adulatoribus. Si quis falsum testimonium vel adulationis sermonem contra aliquos protulerit, tacereque eos deprecatus fuerit, ut astucia diaboli ad inuicem eos separet, soluat duas compositiones fallacis lingue pro reatu mendacii. Si uni soli adulatus fuerit, priuetur lingua. XV. Ne furis testimonium recipiatur. Si quis illorum, qui uulgo uduornich uocantur, furtum commiserit, lege diiudicetur; testimonium autem eorum inter liberos non recipiatur.

(Explicit Decretum Stephani Regis).

Jegyzet. Szent István törvényeinek eredeti szövegét 1846. dr. Wattenbach Vilmos Stájerhonban az admonti kolostor könyvtárában egy XII. századi kézirati codexben fedezte fel. Ez előtt közönséges használásban a magyar törvénytárban (Corpus Juris Hungarici) létező szöveg volt, melyet a magyarországi törvények Ilosvai István egri nagyprépostnak saját kezével összeírt gyűjteményéből (ezen kézírat találtatik a bécsi császári udvari könyvtárban 8496. szám alatt) vettek Zsámboki János (lásd Bonfiniusnak ez által készített 1581. frankfurti kiadásában a függeléket); s Mossóczy Zakár és Telegdi Miklós püspökök (Decreta, Constitutiones et Articuli Regum Incl. Regni Ungariae stb. Nagyszombat 1584.); kiket a magyar törvénytár későbbi kiadói követtek. Ilosvai István forrását egy, Mátyás király korában készült, kézíratban találjuk, mely jelenleg szintén a bécsi csász. udv. könyvtárban őriztetik (3455. sz. a.). S minthogy ezeken kivül is a XV. század második felénél régibb önálló kézírat, hol sz. István törvényei még találhatók volnának, nem létezik; az admonti codex szövegét annál nagyobbra becsüljük, mert annak hitele a kritika legszigorúbb próbáját is kiállja. Eddigelé azt csak Endlicher István használta még (Die Gesetze des heiligen Stefan, Bécs, 1849.; és Rerum Hungaricarum Monumenta Arpadiana, Sangalli 1849. 310 1.). Kétségen kivül levén, hogy sz. István törvényei hazánk köz- és jogtörténeti emlékei közt a legfontosabbak egyike; itt azokat lehetőleg tiszta és kritikailag pontos alakban igyekeztünk közzétenni, a szöveget az admonti kézírat. ** tal, melynek legnagyobb szorgalommal készített hű hasonmása a Magyar Tud. Akademia könyvtára bírtokában van, újonnan hasonlítván össze.

2.

Szent Brúnó tudósítása Kelet-Európa több népei közt tett térítési útazásáról, s különösen Magyarország akkori állapotjáról. A tudósítás II. Henrik római-német, császárhoz van intézve. 1006 körül.

Viro Ecclesie pio, Heinrico Regi, B(runo) hic, quid nisi miser tantum?uidquid Regem decet et cuncta cernenti domino Deo placet, dubio procul sapiat religiosus Rex. Est nemo vivens super terram, qui plus diligat vestram salutem secundum Dominum et qui plus velit omnem vestrum honorem secundum seculum, multo labore plenum. Frater vester optime carus, Episcopus Bruno, cum moram facerem in terra Ungrorum, dixit mihi, vos, o Rex, piam sollicitudinem circa me habere et valde nimis timere, ne vellem perire. Quod utique fecissem et facio, nisi prohiberet, qui adhuc prohibet, clemens Deus et senior meus Sanctissimus Petrus. Reddat tibi Deus meritum in terra viventium, quia, egregius (igy) Rex, tu, qui debes pene procurare totum mundum, de me minimo servo tuo, ne perirem, dignatus es in nomine Domini habere hanc nobilem curam. Gratias Deo! Tu, cum sis Rex secundum sapientiam quam tibi Deus dedit, studium habes, ut sis bonus et catholicus rector, sis et qualem habere necesse est, Sancte Ecclesie pius et districtus auriga. Similiter et nos, miseri qualescunque, tamen tui, ne hanc vitam in vanum consumanus et nudi inveniamur in die mortis, quantum sola misericordia Sancti Spiritus flat, operari, laborare studium mittimus secundum illud optimi Pauli : Non facio animam meam pretiosiorum, quam me. Ergo, quantum ad me, nihil nisi malum facio tantum, quantum vero ad Dominum, ubi vult, citius dicto facit omne bonum. Opera Dei revelare et confiteri honorificum est; maxime vobis tacere non debeo, cuius sancta persuasione episcopus sum, qui de Sancto Petro euangelium Christi gentibus porto.

Certe dies et menses iam complevit integer annus, quod, ubi diu frustra sedimus, Ungros dimisimus et ad omnium paganorum crudelissimos Pezenegos viam arripuimus. Senior

Rutorum, magnus Regno et divitiis rerum, mensem retinnit me, et renitens contra voluntatem, quasi qui sponte me perdere voluissem, sategit mecum, ne ad tam inrationabilem gentem ambularem, ubi nullum lucrum animarum, sed solam mortem et hanc etiam turpissimam invenirem. Jam cum non potuit et de me indigno visio quedam eum terruit,duos dies cum exercitu duxit me ipse usque ad Regni sui terminum ultimum, quem propter vagum hostem firmissima et longissima sepe undique circumclausit. Salit de equo ad terram; me preeunte cum sociis, illo sequente cum maioribus suis egredimur portam; stetit ipse in uno, nos stetimus in alio colle, amplexus manibus crucem Christi ferebam, cantans nobile carmen: Petre, amas me, pasce oves meas! Finito responsorio, misit senior maiorem suum ad nos in bec verba: Duxi te, ubi mea desinit terra, inimicorum incipit. Propter Deum rogo, ad meum dedecus ne perdas iuvenum vitam. Scio, cras ante tertiam sine fructu, sine causa debes gustare amaram mortem. Remisi: Aperiat tibi Deus paradisum, sicuti nobis aperuisti viam ad paganos. Quid plura? nemine nocente duos dies ivimus. Tertia die, que est sexta feria, tribus vicibus: mane, meridie, nona omnes ad occisionem flexa cervice ducebamur, qui toties ab occurrentibus nobis hostibus (sic dixit dominus et dux noster Petrus) mirabili signo illesi exivimus. Dominica ad maiorem populum pervenimus; et datum est spatium vivendi, donec per currentes nuncios universus populus congregaretur ad concilium. Ergo ad nonam alia die dominica vocamur ad concilium, flagellamur nos et equi. Occurrunt vulgus innumerum cruentis oculis, et levaverunt clamorem horribilem; mille securibus,mille gladiis super nostram cervicem evaginatis, in frusta nos concidere minantur. Vexati sumus usque ad noctem, tracti in diversam partem, donec, qui nos de manibus eorum bello rapuerunt, maiores terre audita nostra sententia cognoverunt, ut sunt sapientes, quod propter bonum intravimus terram eorum. Ita, sicut iussit mirabilis Deus et pretiosissi mus Petrus, quinque menses in eo populo stetimus; tres partes circuivimus, quartam non tetigimus, de qua meliorum nuncii ad nos venerunt. Circiter triginta animas Christianitate facta, in digito Dei fecimus pacem, quam, ut illi dixerunt, nemo preter nos facere posset. Hec pax, inquiunt, per te facta est.

Si firma erit, sicut doces, omnes libenter erimus Christiani. Si ille senior Ruzorum in fide titubaverit, debemus tantum intendere bello, non de Christianitate. Hac ratione perveni ad seniorem Ruzorum, qui satisfaciens propter Dominum dedit obsidem filium. Consecravimus que nobis episcopum de nostris, quem simul cum filio posuit in terre medium. Et facta est ad maiorem gloriam et laudem salvatoris Dei christiana lex in pessimo populo, qui sunt super terram, omnium paganorum. Ego autem nunc flecto ad Pruzos, ubi qui precessit precedere debet, qui illa omnia fecit et nunc facere debet: clemens Deus et senior meus pretiosissimus Petrus. Audivi enim de nigris Ungris, ad quos, que numquam frustra vadit, sancti Petri prima legatio venit, quamvis nostri, (quod Deus indulgeat!) cum magno peccato aliquo cecarentur; qui conversi omnes facti sunt Christiani. Hec omnia sola gloria Dei et optimi Petri; quantum ad me, nihil nisi peccatum, et hoc ipsum bonum perditum, nisi miserans Deus propter se faciat, augeat et addat propter sanguinem sanctorum et specialius eorum, qui nostro evo effusus super terram.

Mi senior, omnia bona fecisti ad meam causam. Deus tibi retribuat mercedem in resurrectionem iustorum, maxime quia curam geris mei, ne pro errore iuventutis secularia agam et spiritualia deseram. Inde erat, quod me abeunte videbaris irasci. Inde enim fuit, quod me et plura mea, digna risui, ad circumstantes heroes me absente irrisisti. Que tria: amorem, iram et derisum, nisi me diligeres, numquam circa me haberes; et nisi tu bonus esses, certe numquam, quod tibi in me malum videbatur, odio haberes. Dico pro consolatione: quantum vult Sanctus Deus misereri, pio Petro agente, nolo perire; quod cum sim in me turpis et malus, dono Dei vellem esse bonus. Dico pro oratione: Omnipotens et misericors Deus et me corrigat antiquum peccatorem, vosque faciat de die in diem numquam mortuo bono opere meliorem Regem. Si quis etiam hoc dixerit, quia huic seniori fidelitatem et maiorem amicitiam porto, hoc verum est. Certe deligo eum ut animam meam et plus quam vitam meam. Sed quem nil latet, pretiosum testem habeo communem Deum nostrum, quod per gratiam vestram diligo eum, quia quo plus possum, ad vos volo convertere illum. Ut autem salva cum venia Regis ita loqui liceat: Bonumne est 2

MONUM. HUNG. HIST.

DIPL. 6.

persequi Christianum, et habere in amicitia populum paganum? Que conventio Christi cum Belial, que comparatio luci ad tenebras ? Quomodo conveniunt Zuarasi vel diabolus et dux sanctorum vester et noster Mauritius? Qua fronte coeunt sacra lancea, et que pascuntur humano sanguine, diabolica vexilla? Non credis peccatum, o Rex, quando Christianum caput, quod nefas est dictu, immolatur sub demonum vexillo? Nonne melius esset talem hominem habere fidelem, cuius auxilio et consilio tributum accipere et sacrum Christianismum facere de oppido pagano posses? O quam vellem non hostem, sed habere fidelem, de quo dico, seniorem Boleszlaum! Respondebis forsitan: Volo.

Ergo fac misericordiam, postpone crudelitatem. Si vis habere fidelem, desine persequi; si vis habere militem, fac cum bono, ut delectet. Cave, o Rex, si vis omnia facere cum potestate, numquam cum misericordia, quam amat ipse bonus, ne forsitan irritetur, qui te nunc adiuvat Jesus. Non contradicam Regi; fiat sicut Deus vult et tu vis. Nonne melius pugnare cum paganis propter Christianitatem, quam Christianis vim inferre propter secularem honorem? Certe homo cogitat, Deus ordinat. Nonne cum paganis et Christianis hanc terram in viribus Regni Rex intravit? Quam tamen Sanctus Petrus, cuius tributarium se asserit, et sanctus martyr Adalbertus nonne protexerunt? Si adiuvare nollent, numquam Sancti, qui sanguinem fuderunt et sub divino terrore multa miracula faciunt, quinque Martyres occisi in terra sua requiescerent. Mi here, non es Rex mollis, quod nocet, sed iustus et districtus rector, quod placet. Sed tantum hoc addatur, ut sis misericors, et non semper cum potestate, sed etiam cum misericordia populum tibi acquirere, et quod nunc in tribus partibus, tunc nec in una parte bellum habebis.

Sed hoc quid ad nos? Videat in sua sapientia iusti et boni tenax Rex, videant et in dando consilio optimus quisque Episcopus, Comes et Dux. Quod ad meam, imo Dei causam pertinet, unum dicam et alterum, quibus ultra non addam. Duo magna mala, que Deus et pugnans Petrus in rudi paganismo cepere, nova Ecclesia prope sentire debet. Primum, senior Bolezlavus, qui viribus animi et corporis consolari me ad convertendos Pruzos libentissime voluit, et nulli pecunie