między Markiem a Orszetti'm, a mianowicie pretensye obu do Untera, (który uciekł z Krakowa), wynoszące kilka tysięcy złp., do Łukasza Bednarza na złp. 48, do Krzysztofa pasamannika na złp. 50, do Juśka Krawca na złp. 130, do Andrzeja Bernata na 86 złp., do Pawła Justa ze Lwowa na 10 złp. i do Bartosza ze Lwowa na 232 złp.

Krewnymi tej linii są: Józef, syn Jakóba Włocha, który przewija się w aktach wojewodzińskich w latach 1621-1647,1) oraz Itel (Jitta) z synami: Lewkiem i Szymonem, sierotami po Jahel (?) Włochu; ona to sprzedaje w roku 1622. swój dziedziczny dom Józefowi Jakubowiczowi.2) Starszego ze synów Iteli t. j. Lewka Włocha zamianował Władysław IV. dekretem z 10. kwietnia 1646. swym nadwornym kupcem i sługą.3)

Ozdobą kolonii włoskiej był lekarz Dr. Dawid Morpurgo, którego działalność przypada na drugą połowę XVII. wieku. Jest on w czasie inwazyi szwedzkiej i po niej lekarzem i seniorem kahalnym i na swem stanowisku bardzo wiele dobrego działa dla swych braci. Na pół Włochem jest lekarz i senior gminy z pierwszej połowy XVII. wieku, Dr. Samuel de sacerdotibus Patavinus 11, o którym będzie mowa w ustępie o le

karzach.

1) I. 243, 270, III. 1364. (Józef Włoch sprzedaje swój dom Aronowi Szymonowiczowi Zarechs r. 1647). *) I. 2257. ) (Warszawa 10. kwietnia 1646) Obtulit Lewek Włochowicz, Judaeus cracoviensis... Vladislaus IV., Dei gratia... rex Poloniae... Quia commendatum habentes a certis consiliariis nostris infidi Leoni Włochowicz, Judaei cracoviensis virtutem, industriam ac, in rebus gerendis, dexteritatem, promptumque, ad obsequia nostra, studium... faciendum esse, ut eum in patrocinium nostrum susciperemus et in numerum servitorum et factorum nostrum susciperemus... et adscriberemus et cooptaremus, uti quidem praesentibus litteris nostris adscribimus et cooptamus, hisce juribus et liberatibus, quibus servitores et factores nostri de jure et consuetudine gaudent, donamus et insignimus, ita, ut... non solum negotia quaevis honesta et licita exercere eidem... liceat.... sed etiam si... aliqua experiri contingerit, coram nullo comparere et respondere teneatur, nisi nostro, aut curiae nostrae judicio etc. ete. III, 943.

ROZDZIAŁ VIII.

ORGANIZACYA GMINY ŻYDOWSKIEJ DO POŁOWY

XVII. WIEKU.

1) Rozwój historyczny: Przywileje generalne, Kammerknechtschaft późniejsze przywileje i odnośne §§ o administracyi gminy żydowskiej. Przywileje specyalne dla Krakowa z lat 1519, 1537, 1554, 1564, 1576, 1578, ogólne przywileje z lat 1585 i 1595. Porządki wojewodzińskie z lat 1527, 1620, 1640, 1659, statut kahału z r. 1595. 2) Zarząd kahału: Skład kahału: seniores, boniviri, 14 mężowie, senior mensis, jego prawa i obowiązki. Wydziały miejskie: dobroczynności, targowy, czystości w mieście, skarbowy, szkolny. Urzędnicy: szkolnik, syndyk, kampsor, Lewek kampsor, przysięga służbowa syndyka. Statuty szkolników z lat 1623, 1635, 1657. Pisarz miasta żydowskiego. 3) Wybory kahalne: Termin, zatwierdzenie wybranych, skład kahału, komisyi, trybunałów, przysięga seniorów. Porządek wyborów z roku 1640, skład imienny kahalników z lat 1465-1648, tabele seniorów z lat 1622-1648, ci sami ludzie, wnioski. 4) Gmina centralna, sejmik małopolski i sejm Żydów koronnych. Osadnictwo Żydów w Pol sce, gminy żydowskie w XIV. i XV. wieku, zamiary centralistyczne rządu i bankructwo tego systemu, sejmik wielkopolski, ziemstwo krakowsko-sandomierskie, sześć parafii, sejm koronny, jego znaczenie i zadanie, trybunał sejmowy, dekret Zygmunta I. z roku 1540, delegaci krakowscy na sejmie w latach 1580-1655, ustawa konkursowa z roku 1624, prawo o lichwie (1607), Kraków a prowincya, sprawa w Sawinie. Szpilkowe, dary dla króla i posłów sejmowych, ustawy przeciw zbytkowi, sejm Żydów litewskich, pierwszy jego marszałek, Majer Wahl.

1, ROZWÓJ HISTORYCZNY.

mina żydowska we właściwem tego słowa znaczeniu miała trojakie zadanie:

a) administracyjno-skarbowe,

b) sądownicze,

c) duchowne, a zarazem wychowawcze.

Odnośnie do tych trzech zadań jest gmina żydowska pośredniczką między rządem państwowym a ludem żydowskim, pierwszą, a w niektórych sprawach najwyższą magistraturą sądową, oraz najwyższą instancyą w sprawach wyznaniowych i wychowawczych.

Ta władza gminy żydowskiej nie odrazu była tak obszerną, lecz urosła dopiero do takiej mocy z rozwojem autonomii żydowskiej w Polsce, a tem samem z ograniczeniem władzy króla i wojewody.

Już w przywilejach generalnych są zarysowane główne normy późniejszej organizacyi.

§ 8. przywileju Kazimierza Wielkiego z roku 1334.1) zastrzega królowi, względnie wojewodzie, jurysdykcyę nad Żydami, a wyklucza zupełnie wójta miejskiego (judex civitatis nostrae nullam jurisdictionem sibi vindicet in eos) W sprawach kryminalnych sądzi Żyda sam król. § 18. tegoż przywileju orzeka, że za zranienie Żyda płaci się grzywnę wojewodzie.2) § 23. każe Żydów eądzić w bożnicy.3)

Te trzy §§ są konsekwentnem przeprowadzeniem systemu średniowiecznej Kammerknechtschaft, mocą której Żyd jest własnością władcy. Z tego stosunku wynikają obopólne zobowiązania:

a) Żyd ma płacić królowi daninę i jest przedmiotem handlu (res in commercio) tegoż władcy. Wład ca może Żydów danego miasta zastawić, sprzedać, wygnać, lub przyjąć napowrót;

b) Władca ma obowiązek obrony Żyda, z czego znów

1) Item si Judaei inter se de facto discordiam moverint, aut guerram, Judex civitatis Nostrae nullam jurisdictionem sibi vindicet in eosdem, sed nos tantummodo, aut Noster palatinus, vel ejus judex, judicium exercebit. Si autem reatus vergit in personam, Nobis tantummodo hic casus reservabitur, judicandus“. RJA. III. Nr. 1. 2) Item si Judeus judeum vulneraverit, paenam judici suo, secundum terrae Nostrae consuetudinem, solvere non recuset') „Item Judei circa scholas, vel ubi eligerint, debent judicari“.

wynika jurysdykcya nad Żydami, wykonywana przez władcę, względnie jego urzędnika, z wykluczeniem sądownictwa miejskiego.1)

To pojęcie Kammerknechtschaft, przeniesione żywcem z krajów austryackich, przyjęło się w Polsce, a choć w szczegółach odmienną poszło po r. 1539., drogą2), jednak zasadniczo obowiązywało Żydów do końca Rpltej. Szczególnie odnosiło się do Żydów w miastach królewskich, a do takich należały Kraków i Kazimierz.

W wyż. podanych trzech §§ przywileju Kazimierza Wielkiego niema żadnych szczegółów, określających, kto zarządza gminą, ani też kto sądzi sprawy między samymi Żydami. Jest tylko powiedziane (§§ 22), że sędzia „żadnej sprawy, między Żydami wszczętej, niema na sąd przywodzić, jeno, iż przez skargę będzie wezwany". Ogranicza tedy przywilej generalny interwencyę sędziego w sprawach czysto żydowskich do wypadków, w których strony tej interwencyi żądają, w przeciwnym razie rozsądzą sprawę przypuszczalnie sędzia-Żyd.

Więcej szczegółów administracyjnych zawiera przywilej tegoż króla dla Wielkopolski (z r. 1367), utrzymany w zatwierdzeniu Kazimierza Jagiellończyka z roku 1453.3) Tamże § 10. orzeka, że wszystkie spory między Żydami rozstrzygają starsi żydowscy (antiquiores) i dopiero, gdyby ci nie chcieli, lub nie mogli tej sprawy rozstrzygnąć, przychodzi ona przed sąd wojewody. Tym starszym żydowskim muszą być wszyscy Żydzi posłuszni,

1) Balaban: Prawowoj stroj jewrejew w Polszie. Jewr. Starina 1910. tom. I. str. 55. ss. 2) Volumina legum I. 550. W tym roku uzyskała szlachta jurysdykcyę nad Żydami, osiadłymi na ich terytoryach. 3) Et etiam statuimus, quod quaecumque causa propter discordiam aut contentiones Judaeorum oriretur, hoc nullus, nisi ipsorum antiquiores judicare debent, dempto, quod si ipsi veritatem inter eos comperire nequiverint, extunc ad dominum palatinum hoc deferre debent“. RJA. III. Nr. 5.

a nieposłuszny zapłaci trzy grzywny wojewodzie i trzy grzywny tymże starszym. (§ 11).

Najwięcej uzupełnień zawiera w sobie ściśle krakowski przywilej, z którego wzięto kopię do Poznania.1) Tamże czytamy w § 5., że in civilibus rozsądzają sprawy żydowskie starsi żydowscy, a in criminalibus wojewoda, względnie jego zastępca ze starszymi Żydowskimi. Wolno jednak stronie odnieść się do króla, a wojewoda musi sprawę przedłożyć królowi. Również rozstrzyga król na żądanie stron (§ 6) spór między Zydami a wojewodą.2) Przywileje mówią o jednym urzędniku żydowskim, to jest o szkolniku, który ma pozywać Żyda przed sąd. Miejscem sądu jest bożnica czyli szkoła; za obrzucenie jej kamieniami płaci się karę wojewodzie. Generalne przywileje określają przysięgę żydowską, ilość świadków przy rozprawie, podatki żydowskie, wolność przesiedlania się i handlu itp.

Niejako objaśnieniem i rozszerzeniem przywilejów generalnych są przywileje specyalne, które każda gmina oddzielnie uzyskiwała u króla, lub które przejmowała od innej gminy i dawała za zgodą króla wpisać do swej księgi praw".

1) Schorr w Jewr. Starinie JI. 85 §. 5. Perles: Geschichte der Juden in Posen str. 135. Gum plowicz: Prawodawstwo polskie względem Żydów str. 164-5. § 5. Bloch: Generalprivilegien str. 49. § 7 i 8. 2) „ltem si Judaei inter se discordiam contentionis commiserint, aut aliquam guerram, vel Judaeus cum Christiano et se mutuo sic contendentes, percusserint, aut vulneraverint, tunc neque judex civitatis, neque consules, neque etiam aliquis hominum, tantummodo palatinus ipsorum judaeorum, aut ille, qui loco ejus praesidet, eosdem judicet et illi judicabunt taliter in judicio lo cando scabellum cum Judaeis. Si vero praefatus Judaeus sic contendens cum quocumque hominum praefatorum postualaverit et reponi talem causam ad Nostram Majestatem, tunc palatiuns, vel etiam Judex, ab eo substitutus, qui pro tempore fuerit, huiusmodi causam ipsius judaei ad Nos debebit deferri. Et etiam quaecumque causa verteretur coram palatinos inter Judaeos et palatinum, aut substitutum ejus, dummodo postulaverint, debe bit ad Nostrae Majestatis adventum deferri",