ROZDZIAŁ XII.

SKARBOWOŚĆ GMINNA. PODATKI PŁACONE

PRZEZ ŻYDÓW.

Podatki państwowe: stacyjne, szpilkowe, pogłówne, koronacyjne, wojenne, subsidia charitativa, okupy. Płace: starosty, wojewody, sędziego, pisarza, wielkorządcy. Opłaty klerowi i szkołom. Kozubales. „Wyprawa żydowska na wojnę“, „Kozubales, abo obrona Żydów“, spory z żakami i studentami, płace: rektora, pedelów, prefektów szkół. Dochody kahalu: simpla, krupka, chazaka, jej nabywanie i utrata, komisye szacunkowe, długi kahalne, budżetowanie.

WYDATKI GMINY.

mina żydowska stanowiła odrębną całość administracyjną, miała tedy cały szereg urzędnikow, szkolników, straż nocną, posługaczy i tp. Oddzielne ciało stanowili rabini, nauczyciele, sędziowie, rzezacy, wyżylacze, znów odrębne ciało: synagogi, szpitale, łaźnie itp.

Jakkolwiek większa część urzędników utrzymywała się z taks, płaconych przez interesentów, mimoto wydatki gminy były bardzo wielkie.

Nadto płaci gmina żydowska ryczałtem wszystkie podatki państwowe i repartuje je potem między obywateli. Podatki te dzielą się na zwyczajne i nadzwyczajne. Również musi gmina opłacać urzędników państwowych, mających jurysdykcyę nad Żydami, a nadto wypłacać różne dary z łaski, dla zyskania sobie tego, lub owego dygnitarza.

Przypatrzmy się tym wydatkom gminy żydowskiej.

I. Podatki państwowe.

a) Zwyczajne:

1) Stacyjne, wynoszące z końcem XV wieku 200 czerwonych złotych. Jagiellonowie w swej szczodrości nigdy prawie nie pobierali sami z kasy kahalnej tej sumy, lecz przekazywali ją, jako „chleb dobrze zasłużonych" różnym urzędnikom.

I tak przekazuje Jan Olbracht tę sumę w r. 1494. swemu dworzaninowi Zygmuntowi Stosch; w 1542 r. przekazuje Zygmunt I. 100 złp. swemu cześnikowi, Tomaszowi Sobockiemu; w roku 1561. przeznacza Zygmunt August pensyę 100 czerw. zł. swemu bibliotekarzowi, Łukaszowi Górnickiemu, a drugie 100 czerw. zł. w roku 1569. swemu dworzaninowi Mikołajowi Mniszkowi; ten ceduje swą pensyę łożnema królewskiemu, Dyonizemu Brandysowi. Podobnie dzieje się w XVII. w. Do roku 1649. pobierał z kasy kahalnej, na rachunek stacyjnego królewskiego 100 czerw. zł. rocznie, weteran Jan Pawęski. Po jego śmierci przekazał tę sumę Jan Kazimierz Karolowi Montelupi, prefektowi poczt i sekretarzowi królewskiemu. 1) W r. 1676. przekazał stacyjne król Jan III pisarzowi swemu, Janowi Mniszkowi. 2)

2) Szpilkowe, czyli podatek od gruntów, płacili Żydzi krakowscy do końca Rpltej. Zwano je także szos żydowski lub pody mne, które w r. 1628. wynosiło od całej parceli 38 fl. 12 gr. 3)

3) Pogłówne. Wprowadzono je w połowie XVI w. t. j. w r. 1549. Żydzi w całej Polsce płacili od głowy po 1 złp., tylko zawsze było niejasnem, czy się ma płacić od głowy domu, czy od każdej głowy. Bardzo

1) Bersohn: Dyplomataryusz Nr. 384. 2) Tamże Nr. 295. ) Volumina legum III. 609. W r. 1637. zamieniono podymne na czopowe.

wcześnie wzięli Żydzi całej Polski, reprezentowani przez sejm żydowski, ten podatek w dzierżawę i wypłacili rządowi ryczałt, który w r. 1581. wynosił w całej Polsce 15000, 1) w r. 1589. 20000 złp. 2) w r. 1590: Korona 20000 złp., Litwa 6000 złp. 3), w r. 1612: 70000 złp. 4) i td. i td. Pogłówne było przeznaczone na opłatę wojska i dlatego nazywano je pospolicie: chlebem zimowym". Podskarbi odbierał od marszałka sejmu żydowskiego repartycyę, dokonywaną na sejmie żydowskim i wystawiał asygnaty na poszczególne kahały, wręczając je wprost komendantom pułków. Komendant wysyłał do danego kahału oficera, czyli jak wówczas mówiono „towarzysza po exakcyi“ i ten tak długo siedział Żydom na karku, póki nie otrzymał należnej kwoty 5). Lecz nie odrazu nastało to bezpośrednie połączenie odbiorcy z kontrybuentem. W pierwszej połowie XVII wieku muszą jeszcze kahały odsyłać pieniądze marszałkowi sejmu żydowskiego w trzech, lub czterech ratach, a ten je odsyła podskarbiemu koronnemu.

Z czasów przed r. 1580. t. j. przed ukonstytuowaniem się sejmu żydowskiego, a temsamem przed ryczałtowem płaceniem pogłównego przez wszystkich Żydów w całej Polsce, mamy rachunki poszczególnych gmin. I tak w r. 1578. płacił Kraków: 1527 złp. (2060 Żydów) Poznań 1050, Lwów (intra muros) 600, Lublin 500, Międzyboż podolski 240, Inowrocław 200 i td, 6) Z tego

1) Volumina legum II. 1030. 2) Vol. leg. Il 1306. ) Vol. leg. II. 1354. *) Vol. leg. III. 262.) „Anno 1643, 26 aprilis, odebrałem od starszych zboru krakowskiego ad rationem raty majowej od nich należącej złp. szelągami 100, a to na zaciągnienie ludzi do suplementu regimentu JWPana wojewody krakowskiego, Pana i dobrodzieja swego. Na co dla pewności ten kwit daję i te 100 złp. do raty blizko przyszłej przyjąć gotów będę. Balzecki rotmistrz. Z aktów AGWJKr. (oryginal). ) Pa wiński: Źródła dziejowć VIII. str. 174-177.

zestawienia widzimy, że Kraków miał najliczniejszą gminę żydowską.

b. Podatki nadzwyczajne.

1) Koronacyjne, z okazyi koronacyi każdego króla i królowej, wespół z Żydami całej Polski. 2) Na pokrycie długów Rpltej.

I tak wzywa Władysław IV. pismem z 27. czerwca 1643. roku, kahał krakowski, by porozumiał się z kahałami we Lwowie, Poznaniu, Lublinie itp. i złożył z nimi wspólnie 60000 złp. na zniesienie długów Rpltej1). 3) Na wyprawy wojenne.

4) Na subsidia charitativa dla suitana i chanów.

5) Od roku 1648. na różne okupy, haracze itp. wrogom Rpltej.

II. Płace różnych urzędników.

1) Wojewoda, podwojewodzi, pisarz, instygator, pobierali od gminy żydowskiej dary w naturze, które w drugiej połowie XVII. wieku zmieniają się na stałą płacę. Odtąd pobiera sędzia żydowski 1500 złp. płacy rocznej, ,,ze zwyczajnemi, podług dawnych czasów, korzenia dwa razy do roku akcydencyami“, pisarz brał 400 złp., a instygator 1 złp. od przysięgi 2).

Wojewoda brał z końcem XVIII. wieku 7000 złp. rocznie.

2) Starosta pobierał od Żydów kazimierskich

lustracyi z r. 1660: 1600 złp. rocznie. 3)

w myśl

3) Wielkorządca pobierał w myśl lustracyi z lat 1615., 1666., 1675. i 1692. od Żydów krakowskich

1) Bersohn: Dyplomataryusz Nr. 238. 2) Kutrzeba: Zbiór aktów Nr. 220 i 249. *) Lustracya z r. 1764 w AGZKr.

na wielkanoc, zielone świątki i Boże narodzenie różne korzenie, (w XVIII wieku płacili mu za to 80 złp.). 4) Żydzi byli obowiązani „żywić bestye, jako lwy i lamparty", trzymane na zamku krakowskim. Po inwazyi szwedzkiej i zniesieniu,bestyaryusza", płacili Zydzi 240 złp. rocznie w zamian za tę żywność dla zwierząt. 5) Gdy nie było wody w młynach starościnskich na Kazimierzu, musieli Żydzi mleć zboże w młynach królewskich, pod karą konfiskaty zboża na rzecz wielkorządcy 1).

III. Klerowi i szkoło m.

1) Od dawnych czasów płacili Żydzi t. zw. Kozubalec szkołom i uczniom. Były to niejako upominki, które płacono, by się okupić żakom szkolnym i powstrzymać ich od napaści na Żydów. Nikt nie znał genezy słowa „kozubales"; Muczkowski wywodzi je od hebrajskiego na t. j. pismo obce", czyli na zeszyty i pióra dla biednych uczniów, Koehler zastanawia się również nad genezą tego wyrazu i przyjmuje objaśnienie Glogiera, że słowo to pochodzi od kozub lub kazub, co znaczy łubiane pudło, w którem przynoszono daninę. To drugie znaczenie przyjęto w XVII. wieku i bezimienny autor broszury rymowanej p. t. „Kozubales wydanej w Krakowie w r. 1626. również na to wyjaśnienie się pisze.

Kozubales, lub jak go Żydzi zwali Kozybolec był szarpaniną, dowolną i bezprawną, egzekucyą dokonywaną na Żydach przez żaki szkolne. W Poznaniu, we Lwowie i innych większych miastach Rpltej był Kozubales zwyczajem, w Krakowie był on niejako prawem, które na Żydach

1) Pozycye 3-5 obacz Archiwum Senackie (AMKr.) Inwentarz wielkorządów krakowskich za rok 1739, str. 224.