ROZDZIAŁ XIII.

WYCHOWANIE I OŚWIATA ŻYDÓW KRAKOWSKICH.

(ŻYCIE PRYWATNE).

Wstęp, ks. Kalinka o Żydach, czasy renesansowe w Polsce, assymilacya, Michał Ezofowicz i jego nobilitacya, szkolnictwo, statut szkolny z r. 1551, bractwo szkolne i plan nauki, uzupełnienie z r. 1595. i nowe paragrafy z roku 1638. Stan nauki w Polsce podług kroniki Hannower a, jesziba krakowska. Jakób Polak, jego kolligacye z Fiszlami, Mojżeszowa i jej córki, dekret nominacyjny Jakóba (1503), jego ucieczka i powrót (1509), klątwa Jakóba na Abrahama Münza (1520), proces Jakóba o oszczerstwo. Aszer Lemel, Mojżesz Fischel, rektor Mojżesz Isserles, jego życie, dzieła i światopogląd, Mordechaj ben Jakób z Cieplic, Józef ben Gerson p, Mojżesz Margalioth, Natan Spira, Mojżesz syn Mendla, Jozue syn Józefa. Rabini: Izak Spira, Majer z Lublina, Jezaja Menachem b. Izak, Foebus b. Izrael Samuel, Joel Sirks, Lippman Heller i jego dzieje. Wychowanie kobiet, lektura zargonowa kobiet, tłómaczenie biblii, romanse i pieśni. Bractwo synagogalne i tytuły chawer i morejnu; Wychrzci: Ignacy Widza, Jan Komniecki, Michał Rabiński, Jan Morawczyk. Drukarnie hebrejskie: Halic i Kurtius, Izak z Prosnitz, Nachum Meisels, kontrakty drukarskie, import i kupno książek w Wenecyi i Amsterdamie. Benedykt Lewita, konkurencya zagranicy i upadek drukarń krakowskich, zakończenie.

oznaliśmy całokształt życia żydowskiego na Kazimierzu, poznaliśmy walki poszczególnych Żydów i walki, staczane przez całą gminę o chleb powszedni, o byt codzienny, o kąt w którym by można położyć głowę. Znamy cel walki i jej metodę, znamy klęski i zwycięstwa Żydów.

Lecz to wszystko było dla ciała, to wszystko dla chleba, a co było dla serca, dla mózgu? Jak wyglądała dusza tego Żyda na wewnątrz, gdy zdala od gonitwy codziennego życia wracał do domu, do rodziny, by tu wypo

cząć i odetchnąć? Jaka była ta dusza w sobotę, gdy ustał gwar powszedni, huk handlu i krzyk targu, gdy zamknięto na wrzeciądze bramy miasta żydowskiego, a spokój dnia świątecznego odmładzał prastarą ulicę żydowską?

Zaiste jest w duszy Żyda pewien dualizm, wytworzony przez rozsypkę dziejową. Ten Żyd, który dla świata zewnętrznego jest tylko handlarzem, kupcem i czemś gorszem, którego mózg jest dostępny tylko dla długich kolumn cyfr i działań matematycznych, ten Żyd ma również te same ideały, jak ci, którzy go zepchnęli do ciasnego ghetta, on kocha i chce być kochany, on dba o wychowanie i wykształcenie dzieci, on dba o naukę i wiedzę, on żywi w swem sercu daleko sięgające ideały, on ma rękę otwartą dla nędzarzy i biedaków, słowem on jest człowiekiem i chce być człowiekiem.

Lecz w społeczeństwie średniowiecznem jest on tylko Żydem, niewiernym, przewiernym, w aktach i w sądzie tytułują go infidus, perfidus, incredulus, dla maszyny społecznej on istnieje tylko jako kółko mechaniczne z konieczności, jako malum necessarium, bez którego trudno się obejść, ale które się tylko toleruje.

Musiał tedy Żyd wytworzyć sobie swój własny światopogląd, własne, odrębne poczucie wielkości, inny całkiem ideał życia! Ksiądz Kalinka ujął charakterystykę Żyda polskiego w następujący system: „Jest wysokie uczucie religijne, a prawie żadne własnej godności, naród najchciwszy w świecie, a najmiłosierniejszy dla biednych; gotowy poświęcić dla pieniędzy wszystko, a ogromne sumy poświęcający, aby się dokupić troszka swobody religijnej i socyalnej. Jedyni w Polsce kapitaliści, a jedyny u nas proletaryat. Ludzie najtwardsi w swych zasadach, a najłatwiejsi do wszelkiego poniżenia. Czołgający się przed każdym, a pogardzający każdym, przed którym się czołgają.

Nie lubiący ciężkiej pracy, a wytrwalsi na znoje od najpilniejszego robotnika. Ostrożni i lękliwi, śmiałość swoją posuwają do szaleństwa. Uosobienie materyalizmu i praktyczności, w mistycyzmie zatapiają się aż do dziwactwa. Wszystko u nich jest wszystkie sprzeczności aż do największego nieochędóstwa, obok najwybredniejszych pojęć o czystości – o trefnem i koszernem. “1)

Tak wyglądał Żyd krakowski w początkach XIX w., takim uczyniły go dzieje, jakie przeżywał przez długie wieki. Zrazu w Krakowie żył przez cały wiek XV. jakby na wulkanie, niepewny, kiedy krater tego wulkanu pocznie dymić i zasypie gruzem i zaleje lawą ulicę żydowską. I pod koniec wieku-po wielu mniejszych wybuchach rozwarł się ten krater, świt renesansu polskiego stoczył morderczą bitwę z zachodzącem słońcem Oleśnickiego. Filip Kallimach Buonacorsi, łacińskiej muzy kochanek, przyjaciel Pomponiusza Letusa i Platiny, on który knuł spisek na życie papieża Pawła II., stanął do walki w obronie Żydów, a przeciw nim ruszyło całe mieszczaństwo, a za niem kardynał Fryderyk, brat królewski. Pokonany humanista zawarł swe usta, głośno przemówił kardynał.

Żydów i to najbogatszych zamknięto do więzienia na rozkaz królewski. Na zamku krakowskim siedzieli: Jakób Polak, teść jego Mojżesz Fiszel, Izrael, Marek, Samuel, Jakób Unger, Jozue, Izrael syn Marka, Josmaz, Lewko, Lazar z Brzegu, Marek Wolf Deutsch, Szymon, Izak Głównia, kantorzy, szkolnicy, oni wszyscy, którzy rej wodzili w Izraelu krakowskim, czekali swego wyroku. 2) I wyrok opiewał „wygnanie“.

1) Kalinka: Galicya i Kraków pod panowa niem austryackiem (Kraków 1898) str. 44-85. 2) AMKr.: Consularia crac. Nr. 430 pg. 440.

Żydzi poszli z Krakowa na Kazimierz. Następuje walka o ziemię, walka o prawa handlowe w domu i w Krakowie, a wśród tego renesans i aryanizm zbliżają ku sobie ludzi jednej ziemi. Na dworze królewskim jest żydowski lekarz, Izak Fizyk z Hiszpanii. Mojżesz Fiszel wraz ze swą żoną, słynną Mojżeszową Rachlą, cieszą się pewnymi przywilejami. Rachel, (Raska) — jedna, otrzymuje (1504) prawo mieszkania w Krakowie. Idzie silna assymilacya, jej wyrazem jest chrzest Stefana Fiszla (brata Mojżesza). Syn Mojżeszowej Efraim (Franczek) jest na dworze księżnej Elżbiety, on wraz z żoną swą Chwałką dostaje się na dwór Bony, podobną ekscepcyą cieszy się syn Franczka, dr. Mojżesz Fiszel ze swą żoną Esterą.

Łaska królewska darzy swych" Żydów najwyższymi urzędami: Jakób Polak, zięć Mojżeszowej zostaje w r. 1503. rabinem Małopolski, po nim zostaje rabinem krakowskim drugi zięć tej Mojżeszowej, Aszer Lemmel; po jego śmierci otrzymuje ten urząd wnuk tej samej kobiety, dr. Mojżesz Fiszel.

Szczytem łaski królewskiej była nobilitacya Michała Ezofowicza, dokonana na rynku krakowskim w r. 1525.

Michał Ezofowicz (lub Józefowicz) był najbogatszym Żydem na Litwie, bratem zmarłego w roku 1519. podskarbiego litewskiego, Abrahama. Abraham był chrzczony i po chrzcie otrzymał dnia 1. lipca 1507 szlachectwo i herb Leliwa; w latach 1510-1519. był podskarbim litewskim i na tem stanowisku znakomite oddał krajowi usługi.1) Michał nie był chrzczony, owszem on szukał honorów wśród swoich braci i jego zamianował Zygmunt I. (27. lutego 1514 r.) seniorem i sędzią wszystkich Żydów

1) Balaban: Skizzen und Studien VIII. Die Brüder: Abraham und Michael Esophowicz, Ritter von Leliwa. Str. 27-97.

litewskich.1) Był to urząd podobny do urzędu Abrahama Czecha i Franczka (Efraima) w Koronie i podobnie jak w Koronie, wystąpiły wystąpiły gminy litewskie przeciw centralizacyjnym zakusom króla. Michał musiał złożyć swój urząd, nie chcąc ściągnąć na się gniewu swych współwyznawców.

Lecz wpływ jego na dworze królewskim nie zmalał, Owszem Ꮓ rozrostem jego majątku potężniał, a po śmierci brata swego, objął Michał prawie całą sferę jego interesów. On to daje zaliczki urzędnikom dworu na płace, dzierżawi cła, myta, buduje drogi i mosty. Dnia 22. października 1522. r. dzierżawi on u Zygmunta I. karczmy w Mohiłowie na 3 lata wraz z dochodami z piwa, miodu, wosku itp.2) Dnia 30. grudnia t. r. dzierżawi Michał za pozwoleniem proboszcza w Witebsku i biskupa w Kamieńcu takie same dochody w Witebsku, za co płaci 220 kóp groszy, a mianowicie 50 kóp do kościoła św. Stanisława w Wilnie, resztę biskupowi w Kamieńcu.3) W roku 1523. bierze Michał w dzierżawę rogatki w Brześciu Litewskim, Drogiczynie, Grodnie, Kamieńcu, Łosicach, Mielnicy, Białej, Łucku i Włodzimierzu na 3 lata, płacąc za nie 500 kóp rocznie.4)

Obok interesów dzierżawnych, pożyczał Michał wielkie sumy mieszczanom i szlachcie; wśród jego dłużników znachodzimy synów brata jego Abrahama,5) księcia Piotra Massalskiego,) a nawet króla.) Michał jest również wielkim przemysłowcem, on spławia drzewo i potaż, zboże i inne produkty rolne Bugiem i Wisłą do GdańskaR), nie dziw tedy, że odgrywa wielką rolę w kraju i jest kandydatem do szlachectwa.

1) RJA I. Nr. 60. 2) RJA. I. Nr. 73. 3) RJA. I. Nr. 74. 4) RJA. Nr. 77. *) RJA. I. Nr. 83. o) RJA. I. Nr. 111. 7) RJA. I. Nr. 63. ) RJA. I. Nr. 106.