Odwołanie przywilejów królewskich, podziałało jak grom na Żydów całej Polski. Powstał bowiem stan bezprawny ex lex, który zdawał Żydów na łaskę i niełaskę urzędów miejskich, których się Żydzi tak okrutnie bali. Nadto przywróciły statuta Nieszawskie moc statutu Warckiego, który - jak wyżej podaliśmy, orzekł że: 1) Żydzi mogą pożyczać jedynie na zastaw ręczny. 2) Pożyczki Żydów na zastaw nieruchomości i skrypt dłużny są nieważne. 3) Rozszczenia Żydów przedawniają się po trzech latach. 1) Postanowienie to zatwierdził w r. 1495. Jan Olbracht. 2) Nie dziw tedy, że Żydzi krakowscy bali się o swe życie i mienie, albowiem było do tej trwogi mnóstwo przyczyn; lud tyle razy podniecany kazaniami Kapistrana, przybierał wobec Żydów coraz to groźniejszą postawę. I rychło wybuchło nieszczęście! Drugiego dnia Zielonych świąt t. j. 26. maja 1454 r. wszczął się pożar w domu rajcy Tomasza, obok kościoła św. Piotra. A gdy zrazu przy słabej i niedbałej obronie nie pospieszono go ugasić, (albowiem wszyscy rzemieślnicy poszli strzelać do kurka) ogień począł się szerzyć gwałtownie, a wiatr, który w tej samej godzinie zawiał silnie od północy, pędził i roznosił szybko płomienie na wszystkie strony. Do tego, gdy w niektórych domach pozajmowały się prochy, pożar z taką wybuchnął gwałtownością, że żar straszliwy nikomu nie dozwolił dostępu. Zaniechano przeto obrony, a wszyscy się krzątali około swoich dobytków, aby je ratować i unosić w miejsce bezpieczne. Zgorżało przeszło 100 domów na ulicy Grodzkiej, Kanoniczej, przytem 4 kościoły, tudzież „Litteras etiam, quascunque Judaeis super libertatem in regno Nostro degentibus, per nos post diem coronationis Nostrae usque in diem hunc concessas, jurique divino ac constitutionibus terrestribus contrarias, penitus revocamus abolemus" etc. etc. ) Volumina legum I. 116. 2) Volumina legum I. 254. wspaniałe kollegium prawnicze... Zajmował się też pożar w zamku krakowskim, nosił nań bowiem wiatr w tę stronę gorejące węgle, ale... go ugaszono. Zginęło w tym pożarze wielu ludzi obojga płci, którzy albo rzeczy z ognia wyrywali, albo się z niemi w piwnicach chowali. Smutny widok, który nawet nieprzyjaciół poruszył! Wielu wierzyło pobożnie pisze Długosz że pożar tak srogi był karą niebios za nadane Żydom z obrazą Boga przywileje. Jakoż Żydzi krakowscy mieli kosztowniejsze swe składy u Tomasza, z którego domu najpierw ogień wybuchnął". 1) Te pogromy i pożary niszczą okropnie dobytek żydowski, a mimoto stanowią żydowscy kupcy niebezpieczną konkurencyę dla chrześcian. Powoli, rozwija się rzemiosło żydowskie, a na dodatek powstaje w sąsiednim Kazimierza nowa, oddzielna gmina żydowska. Kazimierz Wielki nie lubił Krakowa i w r. 1335. założył pod Krakowem osobne miasto Kazimierz, któremu nadał samorząd podług prawa magdeburskiego. Nowe miasto otrzymało mury i baszty, a rada i ława kazimierska bacznie czuwały nad ochroną praw i przywilejów miejskich. Już w r. 1386. wspominają księgi kazimierskie o dwóch Żydach, 2) w tym też czasie, lub niedługo potem powstaje stara synagoga, znakomita gotycka budowa. 3) W r. 1428. rozstrzyga sąd grodzki w Krakowie, sprawę Żyda Izaka 1) Długosz: Dzieła T. V. str. 204-205. w tłómaczeniu polskiem T. VI. str. 190-1. 2) Kutrzeba: Ludność i majątek Kazimierza z końcem XIV. wieku (Rocznik krakowski III. pg. 190). 3) Oprócz stylu świadczy o czasie założenia bożnicy skarbona znajdująca się dotąd przy głównych drzwiach wchodowych. Napis biblijny “Dɔ 115' = 167 daje datę 1407. Obacz Łuszczkiewicz: Zabytki sztuk pięknych Krakowa pg. 40. Skarbona znajdująca się w sekretaryacie Gminy izraelickiej pochodzi z XVIII. wieku. a data na niej wyryta: "D" "yip daje albo rok 1033., albo późniejszy niż 1912. Obacz nadto: X. Droździewicz: O napisie hebr. w boźnicy każmierskiej, starą zwanej. Kraków 1865 (Odb. 34 tomu Rocznika c. k. Twa nauk. krakowskiego). z Kazimierza1) W r. 1485. jest już wzmianka o łaźni żydowskiej (balneum Judaeorum)2) a w r. 1488. o rynku czyli pl. targowym Żydów kazimierskich, (Circulus Judaeorum).3) Mamy tedy w drugiej połowie XV. wieku zupełnie stwierdzone istnienie zorganizowanej gminy żydowskiej na Kazimierzu z własną synagogą, łaźnią, oraz cmentarzem.4) Jasnem jest, że tem wszystkiem, jak wogóle sprawami żydowskiemi, zajmował się kahał, którego skład pierwszy raz poznajemy dnia 27. lutego 1494., a więc na jakie pół roku przed wygnaniem Żydów z Krakowa. 5) Od dłuższego czasu bowiem rozgrywa się na Kazimierzu spór między cechem rzeźniczym a rzeźnikami żydowskimi. Jak we wszystkich innych miastach, tak też tutaj arrogowali sobie cechowi rzeźnicy wyłączne prawo bicia bydła i sprzedaży mięsa. Tymczasem Żydzi nietylko sprzedawali mięso swoim współwyznawcom, ale i chrześcianom. Po długich sporach które wśród rzeźników powodowały bójki i rzezie stanęła 27. lutego 1494 r. w obecności sędziego żydowskiego malarza Jana Goraja ugoda, mocą której Żydzi przyjęli następujące warunki: „Żydowskich rzeźników niema być więcej jak 4; oni mają kupować bydło „na wale"; nie wolno im trzymać czeladzi, ani żydowskiej, ani chrześcijańskiej, ani też bić bydła nad potrzebę żydowską. Barany wolno im rębać na sprzedaż na cztery części, a woły, albo jałówki na ośm części; nie wolno im sprzedawać tego mięsa chrześcianom, nie wolno im stawać we wrotach, dla przeszkadzania idącym do rynku. Za przekroczenie któregokolwiek punktu układu, zapłaci Żyd 6 grzywien (marek) i to 1) Helcel II. Nr. 2217, 2223, 2226. 1) Consul Casimir. r. 1485 pg. 69. ) Scabinalia Casimir. r. 1485--1508, karta 77, 229 b. (Schipper: 1. c. str. 268.) Stary cmentarz w ul. Szerokiej jest najstarszym cmentarzem na Kazimierzu. Legenda, która się z nim wiąże, powstała przypuszczalnie o wiele później. ) Bąkowski: Historya miasta Kazimierza pod Krakowem str. 39. 3 na miasto, a 3 wojewodzie. 1) Gminę żydowską reprezentowało jak zawsze, tak też i przy tym układzie czterech seniorów. W tym roku byli nimi: Mojżesz Fiszel, Szymon Marek z Sącza, Kopelman Józef i Ulryk Samuel. Pierwszym z wyż podpisanych seniorów kazimierskich jest Mojżesz Fiszel, jeden z największych finansistów swego czasu, teść Jakóba Polaka i dziadek późniejszego seniora generalnego dra Mojżesza Fiszla. W połowie wieku XV. przybyli Fiszlowie do Krakowa: 2) Efraimi synowie jego Mojżesz, Jozua i Jakób, przypuszczalnie był ich bratem Stefan Fischel, który w pierwszych latach XVI. wieku przyjął chrzest. Fiszlowie robią potężne interesa pieniężne i to nawet z dworem królewskim. W r. 1477. (26. marca) wytaczają seniorowie krakowscy proces braciom Mojżeszowi i Jakóbowi Fiszlom o prawo mieszkania w Krakowie i sąd wojewódzki skazuje obu na opuszczenie miasta.3) Odtąd, zdaje 1) Z aktów procesowych XVII. wieku. AGZ.: Ks. wojew. I. 179–190. Dnia 24. listopada 1502. r. zatwierdził wojewoda krakowski Piotr Kmita ten układ i założył wadyum 30 grzywien. 2) Rodowód rodziny Fiszel. Efraim Fiszel (1485 już nie żyje). Jozue Fiszel Mojżesz Fiszel Jakób Fiszel Stefan Fiszel (chrzczony) Efraim Cina um. 1548 Efraim (zona Chwała) Ester wyd. za Jak. Polaka c) um. 1551. wyd. za Dawida Izrael a) um. 1551 Sara wyd. Jona Spira I d) Dr. Mojżesz Fiszel (żona Ester) Salomon Jozue Izak rabin Abraham Sprinca Pessel za Elazara um. 1549 um. 1552 um. 1552 um. 1576 um. 1580 żona Abr. um. 1552 um. 1552 Źródła do tego rodowodu: Wettstein on 1907 Nr. 23 i w aktach luźnych. Schipper (str. 271) pobałamucił wszystko, identyfikując dziadka Mojżesza Fischla z wnukiem Dr. Mojżeszem Fischlem. Lata 1551 i 1552 są latami morowego powietrza w Krakowie. a) Izrael zginął w procesie o t. zw. morderstwo rytualne. b) Dr. Mojżesz Fischel zginął w podobny sposób. c) RJA. III. 63. d) dworzanka królowej Bony. ) Hölzel: Starod. pr. p. pomniki. II, 820—21. się, zamieszkali na Kazimierzu, co ich może ustrzegło przed skutkami pogromu z r. 1494. Nie przeszkadza to im jednak w dalszem zajmowaniu się sprawami gminy żydowskiej i oto układ o handel z r. 1485. podpisują, wśród czterech seniorów, dwaj bracia Fiszlowie: Mojżesz (Moyses zon effraym) i Jozua (Jozue zon effraym). W tym roku nie żył już ich ojciec Efraim. 1) Interesa Mojżesza Fiszla są najróżnorodniejsze w r. 1495. zobowiązuje się przed Radą krakowską zapłacić za Żydówkę Mojżeszową (może swą żonę?) 321⁄2 zł. w złocie, w r. 1495. zapisuje wraz z żoną 200 zł. na rzecz Stanisława Cichego, w r. 1498. zeznaje kuśnierz Mikołaj Gomółka, że winien Mojżeszowi 11 zł. na zastaw domu, który opróżni i odda jemu, jeśli nie zapłaci na czas długu. 2) Oprócz interesów pieniężnych zajmuje się Mojżesz dzierżawą ceł i myt. W r. 1499. jest poborcą podatków żydowskich w Wielkopolsce i surowem postępowaniem zraża sobie Żydów gnieznieńskich. Oni też skarżą się na Mojżesza przed kardynałem Fryderykiem, że więcej u nich pobrał, niż należało o 40 talarów, 3) W r. 1503. (14. września) wydzierżawia król Alexander Mojżeszowi i jego bratu Jakóbowi podatek (uchwalony na sejmie piotrkowskim) w ziemi Łęczyckiej tj. w Kłodawie, Kole, Kleczowie, Koninie, Sleszynie, Brześciu, Radziejowie, Inowrocławiu, Gostyniu i Rawie, oraz cło Sochaczewskie, wprowadzone przez Jana Olbrachta. Za tę arendę podatku i komory płacą dzierżawcy rocznie 2500 czerwonych złotych, dwa kamienie szafranu i 10 kamieni pieprzu. Pisarze ich na komorze Sochaczewskiej mają odbierać cło od wszystkich kupców, jadących z Rusi, Litwy, Mazowsza i Moskwy do Poznania, Gniezna i Wrocławia 1) Cały dokument obacz niżej str. 48, uw. 1. 2) Schipper: Studya str. 276.) Wettstein: Hamicpe 11/907. oraz Warschauer: Die städtischen Archiwe der Provinz Posen 1901 pg. 64. |