Mimo licznej klienteli nie mógł Meisels się utrzymać; gdy przyszły lata nieszczęścia Rpltej, nikt nie myślał o literaturze, nikt nie płacił długów drukarskich, autorowie rozbiegli się po Europie, a drukarz popadał w coraz większe długi, tak że zaciągał na swój dom coraz to większe pożyczki hipoteczne. Gdy się po inwazyi szwedzkiej stosunki unormowały, nie mógł Meisels wrócić do równowagi. Umarł on w r. 1659., zostawiając swą drukarnię zięciowi.

Przyczyną dla której wszystkie drukarnie bankrutowały i upadały, była konkurencya drukarń włoskich i niemieckich. Już wr. 1539. otrzymują bracia Neohrajnowie przywilej królewski na sprzedawanie ksiąg Żydom w Krakowie, Poznaniu i na Rusi. Ich ładunek wynosi:

1) 800 machsorim

2) 850 selichoth

3) 500 Turim

4) 400 Joceroth

5) 200 minhagim

6) 30 Pentateuch

7) 300 Sidur większy
8) 300 Sidur mniejszy 1)

Dnia 10. kwietnia 1566. nadaje Zygmunt August Benedyktowi Lewicie z Krakowa na 4 lata przywi lej przywożenia i sprzedawania ksiąg hebrajskich, drukowanych zagranicą. 2)

Przeciw tej konkurencyi bronili się Żydzi polscy, wydawaniem zakazów przywożenia ksiąg z zagranicy. Raz po raz wydawał sejm żydowski takie zakazy, lecz to nie wiele pomagało.

I tak z początkiem wieku XVII. „Zyd.. u Dominika Morangoniego na Grodzkiej ulicy w sklepie księgami rozmaitymi, które mu z Wenecyi przychodzą, handluje“ 3), a w r. 1646. mamy w aktach kahalnych kontrakt, mocą którego czterech obywateli krakowskich kupuje u Barucha

1) Bersohn: Dyplomatoryusz Nr. 498. ) Ibidem Nr. 105. *) Moje cki l. c. str. 54.

Bendeta z Wormacyi: 300 małych pentateuchów z haftorami, 450 wielkich 40 i 120 40 drukowanych w r. 1644. Odbiorcy dali księgarzowi dwa membrany na 500 i 125 złp. 1).

Taka masa ksiąg drukowanych w kraju i zagranicą napełniała biblioteki bogatych i biednych i nie było w Polsce Żyda, któryby nie miał bodaj kilku ksiąg hebrajskich: biblii, modlitewnika dla siebie i żony, oraz książek do modlenia na święta. Bogaty chłopak otrzymywał jako dar ślubny talmud od ojca, lub teścia, nieraz od bogatych krewnych, a dziewczyna przy zamążpójściu książkę do modlenia.

.

Lecz to wszystko obróciła w perzynę inwazya szwedzka, z dymem poszedł dobytek Żydów, krwawo zapracowany, z dymem domy żydowskie i świątynie, a nad całem miastem żydowskiem przebiegł anioł zniszczenia. Mnóstwo Żydów pomordowano, a wśród nich wielu, którzy się tutaj schronili przed mieczem kozackim. Na cmentarzu i w synagogach rano i wieczorem odmawiały dzieci modlitwę

a kantorzy recytowali diugie יתגדל ויתקדש שמה רבא: sierot

litanie nazwisk i żałosnym głosem odmawiali straszne: El mole rach'mim!"

Natan Hannower przy końcu swej Kroniki tak charakteryzuje owe czasy:

„I wznowiła się wielka wojna w Polsce i wlecze się aż do dnia dzisiejszego. Raz jest wróg silniejszym, drugi raz zwycięża król, a synowie Izraela coraz bardziej ubożeją. I grasuje straszna zaraza w Polsce, a zmarło na nią w lecie roku 5412. (1652) w św. gminie Krakowa i w innych gminach Polski więcej jak 20.000 dusz. Oby się Pan nad nimi zlitował!"

27 .Nr דברים עתיקים (4

„I dotąd panują w ziemi polskiej: miecz, głód i zaraza okropna, tak, że nieszczęścia późniejsze powodują zapomnienie poprzednich 1); każdego dnia jest nieszczęście coraz większe 2); wieczór mówią, aby już nastał ranek, a rano mówią, aby już doczekać wieczora 3). I spełnia się na nich wiersz Pisma św.: Także każdą chorobę i każdą plagę, która nie jest zapisana w księdze Tory 4) i t. d... „i rozpędzi cię Pan wśród wszystkich narodów od jednego końca ziemi do drugiego 5). Cóż mamy mówić, co wołać, przed kim się usprawiedliwiać?!. 6) Czyż możemy powiedzieć, żeśmy niewinni, kiedy grzechy nasze świadczą przeciw nam 7). Pan znalazł winę sług swoich 8). A czyż Pan odprawia sąd bez sprawiedliwości? Możemy jemu powiedzieć: ,,Kogo Bóg kocha, tego karci". 9) Również możemy do tego zastosować zdanie z Pisma św.: od mej świątyni"... rozpocznijcie", 10) nie czytaj od mej świątyni" tylko,,od tych, którzy mię święcą, chcę rozpocząć", a od zburzenia świątyni (jerozolimskiej) więzi się sprawiedliwych, za grzechy całego pokolenia" 11).

') Talmud: B'rachot 13 a. ) Talmud: Sota 49 a. *) V. ks. Mojż. XXVIII. 67. ) Tamże w. 28. dokończ.: „ześlę na was!") Tamże w. 64. ) 1. ks. Mojż. XLIV. 16. ) Jeremiasz XIV. 7. 8) I. ks. Mojż. XLIV. 16. ) Proverbia Ill. 12. 10) Ezechiel IX. 6. ") Talmud: Sabat 33.b.

XIV.

Literatura i źródła do pierwszego tomu.

O Żydach w Krakowie w literaturze polskiej prawie niczego nie znajdujemy. Z wyjątkiem pracy Müllera o Żydach w XIV. wieku w Krakowie i w r. 1911. wydanej książki Ignacego Schippera, oraz kilku broszur antiżydowskich z XVII. w. nie mamy nic; liczne broszury o tym przedmiocie rozpoczynają się dopiero z wiekiem XIX. Dlatego należało sięgnąć do źródeł rękopiśmiennych i drukowanych: łacińskich, hebrajskich i polskich i z nich czerpać pełną ręką materyal historyczny do niniejszej monografii. Gmina krakowska ma szczęście do wydawnictwa aktów hebrajskich i badań genealogicznych. Najważniejsze bowiem zapiski z pinaksów gminnych wydał F. H. Wettstein, on też niezmordowanie śledzi linie genealogiczne i ze skrupulatnością i zmysłem historycznym umie je powiązać w rodziny. Pan Wettstein jest z zawodu antykwaryuszem; przez cały dzień siedzi w swym handlu i tutaj na krańcu swego stołu sklepowego, wśród ciągłych przeszkód pisze swe prace. Ich cechą charakterystyczną jest prawda historyczna, w przeciwieństwie do powierzchownej roboty innych tego kroju badaczy. Wartość prac i źródeł, wydanych przez p. Wettsteina najlepiej można ocenić z mnóstwa cytatów i powoływań się na nie w niniejszej książce. Niestety są one rozrzucone po najrozmaitszych czasopismach, rocznikach, kalendarzach itp. tak, że trudno się w nich doszukać, nadto nie rysuje autor drzew genealogicznych, tylko podaje je in extenso, wskutek czego nie trudno o przeoczenie, lub pomyłkę. Wielką przysługę uczyniłby p. Wettstein dla nauki, gdyby wszystkie swe prace choć są rozbieżne - razem wydał w jednym tomie. - Zestawiliśmy je niżej Nr. 37–48.

A: Źródła rękopiśmienne:

W archiwum krajowem aktów grodzkich i ziemskich w Krakowie przeglądnęliśmy akta grodzkie krakowskie do wieku XVI. i XVII, oraz jedyne do dnia dzisiejszego dochowane trzy to my aktów wojewodzińskich krakowskich z lat 1620-1649. Akta te jako odnoszące się do spraw ściśle żydowskich są nieprzebraną kopalnią materyału historycznego. Przerobiliśmy je tedy bardzo dokładnie i zużytkowaliśmy z nich około 3000 notatek.

W archiwum miejskiem krakowskiem przeglądnęliśmy akta radzieckie krakowskie i kazimierskie, trochę ksiąg celnych, a szczególnie luźne akta, złożone w fascykułach.

W archiwum izraelickiej gminy wyznaniowej w Krakowie przestudyowaliśmy księgi protokołów i zapisek sądowych sięgające końca XVI w. (hebrajskie), luźne fascykuły aktów, poczynające się od połowy XVI w., oraz sumaryusz nadań królewskich, których jest 3. I. Jana Sobieskiego II. Augusta III., III Stanisława Augusta.

Na cmentarzu żydowskim na Kazimierzu (obok synagogi R'muh), założonym w r. 1551. posłużyły nam różne epitafia dla stwierdzenia tego, lub owego faktu historycznego. Podobnie były nam pomocne liczne napisy na bóżnicach i w bóżnicach, na srebrach i makatach synagogalnych.

W zbiorach rękopiśmiennych biblioteki Jagiellońskiej i biblioteki Ossolińskich we Lwowie znalazło się trochę materyału.

Kilka odpisów musieliśmy zamówić z archiwum głównego w Warszawie, z Metryki koronnej.

Pinaks kahalny gminy żyd. w Opatowie, Bibl. Starozakonnych w Warszawie, zawiera trochę materyału do ustroju,,ziemstwa krakowsko-sandomierskiego".