sądu państwowego i autonomii gmin i tem się tłumaczy opozycya Krakowa przeciw nominacyi dra Fiszla i Szachny. Już w dekrecie nominacyjnym są Żydzi krakowscy wyjęci z pod władzy seniora i to w myśl wyraźnego układu tychże Żydów z królem, czy też z seniorami; 1) zdaje się, że kahał krakowski zgóry oświadczył, że nie nzna władzy seniorów, gdyż król wyraźnie powiada, że co do Schachny łamie to zastrzeżenie.") Doszło nawet do tego, że Żydzi krakowscy nie pozwolili Schachnie, jak niegdyś Abrahamowi Czechowi, zamieszkać na Kazimierzu i król opornym groził dotkliwemi karami.

Seniorat generalny się nie utrzymał. Król widział opór gmin żydowskich i zrezygnował ze swych centralistycznych zamiarów. Już w roku nominacyi Fiszla i Schachny (1541) w Małopolsce, uzyskuje Wielkopolska prawo wolnego wyboru rabina generalnego, 3) a król zastrzega sobie tylko prawo zatwierdzenia go w urzędzie. W dziesięć lat potem (1551.) król zrzeka się już w całej Polsce prawa zatwierdzania wybranych seniorów i zostawia całą sprawę gminom żydowskim. 4)

Dr. Fischel nie doczekał końca sprawy, wplątany w jakiś proces o t. zw. morderstwo rytualne, zginął śmiercią męczeńską w r. 1542. Epitaphium jego nie odnaleziono, natomiast na nagrobkach synów i wnuków ma wiele znaczący tytuł „święty" (p) 5)

Na rok śmierci dra Fiszla przypada ostateczne wygnanie

1) eos duntaxat judaeos, qui in civitate Cracoviensi Casimiriae degunt excipiendo (Arch. Sanguszków: V. 334–7). 2) quantum ad Szachnam... invalidem et nullius momenti concordiam esse... volumus. (ibidem, ut supra). 3) RJA. III. 149. ) RJA. III. 153. 5) Aktów procesu nie odnalazłem, liczne epitafia potomków Fiszła podał Wettstein лbɔn Nr. 23. 1907. Może był wplątany w proces spalenia Weiglowej. Szczegóły obacz w następnym rozdziale str. 77-78,

Żydów z Pragi (1542) i przybycie wielkiej liczby nowych wygnańców do Polski, a szczególnie do Krakowa. Zygmunt I. dekretem z 17. października t. r. pozwala tymże Żydom osiąść w Krakowie i przyjmuje do wiadomości fakt, że tutaj liczne pobudowali domy. 1) Lecz ta wielka ilość nowych przybyszów nie mogła się pomieścić w ciasnych ramach żydowskiego miasta i siłą konieczności poczęli Żydzi osiadać na chrześcijańskim Kazimierzu i dążyć do zakupna nowych gruntów i domów; 2) przeciw temu remonstruje magistrat Kazimierza i na tem tle rozgrywa się walka przez cały wiek XVI. i pierwsze lata wieku XVII. Z tą walką łączy się walka ekonomiczna między Żydami a mieszczanami kazimierskimi walka, która wrzała do końca Rpltej. Mieszczanie kazimierscy chcieli dla siebie zachować pewne gałęzie handlu i cały przemysł, Żydzi dążyli do uzyskania wolnego handlu i prawa wykonywania rękodzieł. Ztąd walka! A walkę tę musieli Żydzi prowadzić na dwa fronty. Wszak oni nie żyli z handlu na Kazimierzu był on dla nich tylko subsydyarnym, tu mieli hurtownicy swe składy, tu sprowadzali swe towary, chcąc ominąć skład" krakowski. Handel na wielką miarę prowadzili jednak w Krakowie, a wraz z handlem walkę z mieszczaństwem krakowskiem, z krakowską Radą i Ławą i z kra kowskim „pospolitym człowiekiem". Lecz handel w Krakowie był tylko wówczas możliwy, gdy Żydzi mieli gdzie mieszkać na Kazimierzu, i posiadali wolny handel tamże Musimy tedy poznać rozwój ghetta kazimierskiego i prawa handlu na Kazimierzu, zanim się zajmiemy handlem Żydów w Krakowie.

"

1) RJA. III. 150., oraz Bersohn: Dyplomataryusz. 505. ) Piekosiński: Pr. i przyw. I. 108 (20/7 1543).

ROZDZIAŁ IV.

STARANIA OKOŁO ROZSZERZENIA MIASTA ŻYDOWSKIEGO I WALKA O PRAWA HANDLOWE NA KAZIMIERZU. ZMIANY TOPOGRAFICZNE I OPIS

MIASTA ŻYDOWSKIEGO.

1500-1655.

Libuszhof, bożnica Remu, konsensy królewskie 1556 i 1557, skargi na Żydów, spalenie Weiglowej, synod 1542, zakazy królewskie, układ 1553, cmentarz, klęski elementarne, obcy Żydzi, Isaak Hispanus, Łazarz, Salomon Askenazy, przywilej de non tolerandis christianis, układ 1583, skargi na Żydów 1600, rozszerzenie miasta 1608. układy handlowe 1609, 1615, 1645, pożary, bożnice: bożnica Kupa, bożnica Wolfa Bociana, bożnica Eizyka Jekeles konsens królewski 1638, walka z proboszczem, statystyka Żydów, 1540-1640.

d samego początku przybycia Żydów krakowskich na Kazimierz było ciasno w mieście żydowskiem. Przybycie i coraz to dalsze przybywanie Czechów jeszcze bardziej uniemożliwiło pomieszczenie się wszystkich Żydów w ciasnych ramach ghetta. Czesi zajęli dla siebie kompleks zamknięty dziś ulicami: Bożego Ciała, Józefa, Kupa i Miodową. Dawniej Miodową szedł mur miejski, Kupa zwała się „Wielkim placem“ a Józefa „ulicą Sukienników" (żydowska); całe miejsce zajęte przez Czechów od muru do ulicy Sukienników i od Bożego Ciała ро Wielki plac nazywano Libuschhof t. j. dworem Libuszy. 1)

Usunięcie Czechów ze starej bożnicy wywołuje z natury rzeczy dążenie do wybudowania drugiej i w tym celu czynią się starania u Zygmunta I. Zygmunt I. dekretem

1) Obacz plan Kołłątajowski, na którym jest jeszcze ta nazwa.

z 27. sierpnia 1537. r. 1) przekazuje sprawę wojewodzie i poleca mu wyszukanie odpowiedniego miejsca. Lecz sprawa poszła w odwłokę i dopiero dzięki prywatnej hojności powstaje w r. 1553. nowa bożnica zwana do dzisiaj bożnicą Remu. (R. Mojżesz Isserlesa). Założył ją znakomity kupiec krakowski Izrael Isserl (ojciec najsłynniejszego uczonego krakowskiego Mojżesza Isserlesa) na pamiątkę śmierci swej żony.") Był to zrazu dom mieszkalny drewniany, który fundator przeznaczył na bożnicę, Na jednej ze ścian dzisiejszej bożnicy Remu widnieje napis: 3)

האיש ר' ישראל בר יוסף ז"ל עוז התעזר : לכבוד הקב"ה ולזכר אשתו מלכה בת ר' אלעזר: תנצב"ה, בנה

מנכסי עזבונה ב"ה

זה מקום בית אל לפרט ולפרשת ש'ו'ב'ה ה' רבבות

אלפי ישראל

Słowo 313 (1553) oznacza nam datę założenia. Pozwolenie królewskie uzyskał Izrael Isserl dopiero w trzy lata, później t. j. 12. listopada 1556. r. 4) Lecz w Rosz

1) Archiwum Sanguszków V. str. 294 oraz Bersohn: Dypl. 41. 2) Rodowód izraela Isseria

3) Wettstein: phipa noami bære bans (1909) str. 24.) Przywilej królewski na otwarcie bożnicy (Warszawa 12. grudnia 1556) Akta wojewodzińskie krakowskie (Archiwum grodzkie krak). Tom II. str. 995-6.

Sigismundus Augustus... significamus... ut perfido Israeli Juda eo et Incolae Casimirensi in domo eius in platea Judeorum Suburbii Casimirensis sita, synagogam, secundum eorum religionis consuetudinem, extruere et aedificare permitteremus, uti quidem flagitioni illorum annuentes, litteris his nostris permittimus, ita, ut illi in eiusmodi synagoga omnes ritus et ceremonias, a Judaeis servari solitas, sine alteriuscunque recusatione peragere, omnibus quibuscunque videbitur illam frequentare et ingredi atque eo convenire liceat, aeque ac in aliis synagogis quocunque convenire

chodesz Iar r. 1557. wybuchł pożar na ulicy żydowskiej u Józefa syna Zacharyasza i zniszczył doszczętnie część miasta żydowskiego, a z nią i bożnicę Izraela. Znów poczyniono starania celem uzyskania pozwolenia królewskiego, lecz tym razem czyniła to już gmina, gdyż synagoga była już publiczną. Już 14. października 1557. r. uzyskała gmina pozwolenie na wymurowanie synagogi w miejsce zgorzałej drewnianej. 1) Od tego czasu stoi bożnica po dzień dzisiejszy. Dostęp dzisiejszy jest od ulicy Szerokiej przez podwórze, łączące bożnicę ze starym cmentarzem, Sama sala modlitewna stanowi niewielki prostokąt o beczkowem sklepieniu. Almemor cały ujęty w siatkę żelazną (jak klatka). Śliczne są lichtarze, oraz rzeźbione oddrzwia do szafy ołtarzowej.

Lecz nie tylko druga bożnica była przedmiotem troski gminy żydowskiej. Żydzi nie mieli gdzie mieszkać, nie mieli też gdzie chować swoich umarłych. Mały cmentarzyk w ulicy Szerokiej już był pełny, a rozszerzyć go nie było można, gdyż ścieśniłby i tak jedyny, nie zbyt wielki rynek miasta żydowskiego. Nadto wrzała na całej linii

aut coetus Judaeorum fieri solent. Quam quidem synagogam, eadem qua alias tam publicas quam privatas, libertate et immunitate frui, gaudere ac munitam esse volumus, quorum in fidem... itd. ) O pożarze obacz kronikę przy końcu dzieła. Pozwolenie królewskie na odbudowanie synagogi w Archiwum grodzkiem w Krak. Rel. castr. Tom 49. (Obl. w r. 1624) oraz Bersohn: Dypl. Nr. 73.

pg. 320.

„Sigismundus Augustus... significamus. Quod intercessionibus certorum consiliariorum nostrorum pro Judaeis, civitatem nostram Casimiriensem commorantibus...consentimus... ut in locum synagogae ex aedificiis muri, quae incendio minus obnoxia esset, ut., in loco qui commodior eis visus fuerit, inter septa aliarum domorum, quas in civitate Nostra Casimiriensi possident, construere et aedificare possint, per ipsos judaeos Casimirienses... sinagogam eandem, postquam e muro constructa fuerit. tenentur, habentur, ritu eorundem judaico utifruendam, quieteque et pacifice possidendam..." etc. etc.