laty poczyniłem zeń odpisy i notatki i w ten sposób zapoczątkowałem swe studya nad historyą Żydów w Krakowie i na Kazimierzu.

Tymczasem uchwaliła Izraelicka Rada Wyznaniowa (na posiedzeniu z dnia 26. lutego 1911) uwiecznić otwarcie nowego gmachu wydaniem,,Historyi Żydów w Krakowie", by w ten sposób powiązać teraźniejszość z przeszłością i dać swym współwyznawcom i czytającemu ogółowi obraz swej gminy w jej genetycznym rozwoju.

Pan Prezydent Rady wyznaniowej JWP. dr. Tilles wezwał mnie do napisania popularnej książeczki, nie przekraczającej 10-12 arkuszy. Chętnie zgodziłem się na to zaszczytne wezwanie i przyjechałem do Krakowa dla pogłębienia studyów. Lecz w trakcie badań rósł materyał w nieskończoność; akta grodzkie, miejskie i kahalne, a szczególnie księgi wojwodzińskie dały tyle tego materyału, że musiałem bardzo się ograniczać, by rzecz zamknąć w dwutomowem dziele. Należało tedy najpierw napisać źródłową historyę Żydów w Krakowie, a potem zrobić z niej mniejszy, popularny wyciąg. Dzięki niezwykłej życzliwości i poparciu czcigodnego Prezydyum gminy, zgodziła się Rada Wyznaniowa na wydanie dwutomowego dzieła, za co Jej na tem miejscu serdeczne składam dzięki.

Również składam dzięki świetnym Dyrekcyom i szanownym urzędnikom archiwów krajowych we Lwowie i Krakowie, archiwum miejskiego w Krakowie i bibliotek; Jagiellońskiej, Ossolińskich i Kórnickiej. Osobne podziękowanie składam za pomoc mi udzieloną JW. panom archiwaryuszom: drowi A. Chmielowi, drowi Dudzie i drowi Kaczmarczykowi, oraz sekretarzowi Krakowskiej Gminy Izr., drowi Dawidowi Künstlingerowi.

Pisałem we Lwowie dnia 21. lipca 1912 r.

Dr. Majer Balaban.

SPIS RZECZY.

Przedmowa ..

Spis tablic genealogicznych, wykazów i testamentów
Objaśnienie skróceń .

Ważniejsze dokumenty w tekscie drukowane
Wstęp

Rozdział I. Wiek XIV..

Najstarsza dzielnica żydowska, bożnica, cmentarz, czarna

śmierć, przywileje generalne, geneza lichwy żydowskiej, li-

chwiarze i bankierzy, Lewko, bankier Kazimierza Wielkiego,

Ludwika i Jagielly, interwencya papieża, Smoył, Jossman.

Rozdział II. Wiek XV. Walka z Żydami i wygnanie ich
na Kazimierz.

Pogląd na dzieje Żydów w Europie w XV. wieku, notatka

pisarza krakowskiego, założenie Akademii krak.. wykupno

domów żydowskich, ks. Budek i pogrom w r. 1407, proces

o rabunek, refleksye pogromowe w literaturze. Mojecki,

pogrom w r. 1428, statut Mikołaja Trąby i statut warecki,

Dawid Głównia, Abraham Niger, Zbigniew Oleśnicki i Jan

Długosz, Kapistran i jego stosunek do Żydów. Wrocław, Ska-

lice, Kapistran w Krakowie, walka o przywileje żydowskie,

nagonka na króla, papież Mikołaj V. Statuta nieszawskie,

pożar w r. 1455, wykupno synagóg i cmentarza w r. 1469,

nowe siedziby na placu Szczepańskim, rezygnacya z praw

handlowych w r. 1485, początki gminy kazimierskiej, Fi

schlowie i ich interesa. Krzyżowcy w r. 1454, pożar w r. 1477.

i 1494, wygnanie Żydów z Krakowa i głosy kronikarzy.

Rozdział III. Żydzi na Kazimierzu w pierwszej połowie

XVI. wieku.

Filip Kalimach i kardynał Fryderyk, topografia ghetta ka-

zimierskiego, walka gminy czeskiej z polską, wygnanie z Czech,

krzyżowcy na Kazimierzu, proces o rabunek. Abraham

z Czech i Franczek, centralizacya podatków żydowskich

i bankructwo tego systemu: pierwsi rabini, mianowani przez

królów: Jakób Polak i jego szkoła, Perec i Aszer Lemel,

dr. Mojżesz Fiszel i Szalom Szachna, sąd sejmowy w Lubli-

nie, handel na Kazimierzu.

Rozdział IV. Starania około rozszerzenia miasta żydow-

skiego i walka o prawa handlowe na Kazimierzu.

Zmiany topograficzne i opis miasta żydowskiego.

1500-1655.

Libuszhof, boźnica Remu, konsensy królewskie 1556 i 1557,

skargi na Żydów, spalenie Weiglowej, synod 1542, zakazy

królewskie, układ 1553, cmentarz, klęski elementarne, obcy

Żydzi, Izak Hispanus, Łazarz, Salomon Askenazy, przywilej

de non tolerandis christianis, układ 1583, skargi na Żydów

1600, rozszerzenie miasta 1608, układy handlowe 1609, 1615,

1645, pożary, bożnice: boźnica Kupa, bożnica Wolfa Bociana,
boźnica Eizyka Jekeles, konsens królewski 1638, walka z pro-
boszczem, statystyka Żydów, 1540-1640.

Rozdział V. Walka Żydów kazimierskich o prawa han-

dlowe w Krakowie 1494-1655.

str. 74.

Układ z r. 1485, potwierdzenia królewskie z lat 1521, 1527,

1533, tumulty, Ad quaerelam mercatorum (1539), rządy bi-

skupa Gamrata, procesy o morderstwo rytualne, dekrety

z r. 1564. Śmierć Zygmunta Augusta; wybór Henryka, sprawy

fiskalne, przywóz obcych towarów, zakup żywności, dalszy

ciąg procesu, komisarze królewscy, dekret z r. 1608, jego

słabe strony, „Zwierciadło korony polskiej", jego skutki; dekret

z r. 1619, rzeźnicy krakowscy, ich stosunek do wyżylaczy,

proces o prawo „składu“, pogromy, śmierć Aszera Anczla,

(1681), proces Jurkiewicza, pogrom z r. 1637, immigracya

rozbitków ruskich na Kazimierz (1648), nota pisarza o rze-
ziach Chmielnickiego.

Rozdział VI. Kupcy i praktyka handlowa w latach

1550-1655.

Drobniejsi kupcy, Salomon Askenazy, jego polityczne znacze-

nie, Felix, Salomon Kalahora, jego znaczenie; Mojżesz Kalahora.

Dawid, Saul Wahl, Jakób Ezdra, dostawcy dworu króle-

wskiego, handel żydowski, uchwała sejmu żyd. z r. 1580,

zakaz dzierżawy cel, Horowitze, Jezajasz, Pinchas, ich po-

tomkowie, Reb Eizyk. reb Jekeles i jego syn Mojżesz, po-

życzanie na zastawy i membrany. Rodzina Landau, Wolf

Bocian Popper, jego testament, potomkowie Bociana

(Poppera), Lewek Landau, Lewek Markowicz i jego syn Ma-

rek, Salomon Melles, Dawid Teodor Kożuchowski i jego te-

stament, Samuel Jakubowicz i Jakób Samuelowicz, Lewek

Świetlik, Wolf Bocheński, Jonas Kraśnik, żydowskie sklepy

w Krakowie.

-

104.

142.

Rozdział VII. Podróże za granicę, export i import; obcy

Żydzi: Morawianie, Czesi, Wiedeńczycy, Hiszpa-

nie i Włosi

Handel Żydów w Polsce, cło przywozowe dla towarów za-

granicznych, proces i przysięga celna z r. 1645, regestr ku-

pców. Jakób Morawczyk i jego potomkowie, Litman Mora-

wczyk i Izak Pinkus Horowitz. Żydzi wiedeńscy, kahał wie-

deński, Izak Wiedeńczyk, Aszkenazowie, Włosi, Salomon

Włochowicz, jego znaczenie na dworze króla, jego interesy,

sprawa gorzałczana, testament Józefa, Marek Włoch, Józef

Jakubowicz. Lewek Włoch, nadworny kupiec, jego nomina-

cya. Dr. Dawid Morpurgo i dr. Samuel z Padwy.

Rozdział VIII. Organizacya gminy żydowskiej do po-

łowy XVII. wieku

Rozwój historyczny: Przywileje generalne, Kammer-

knechtschaft, późniejsze przywileje i odnośne §§ o admini-

stracyi gminy żydowskiej. Przywileje specyalne dla Krakowa

z lat 1519, 1537, 1554, 1564, 1576, 1578, ogólne przywileje

z lat 1585 i 1595. Porządki wojewodzińskie z lat 1527, 1620,

1640, 1659, statut kahału z r. 1595.2) Zarząd kahału:

Skład kahalu: seniores, boni viri, 14 mężowie, senior mensis,

jego prawa i obowiązki. Wydziały miejskie: dobroczynności,

targowy, czystości w mieście, skarbowy, szkolny. Urzędnicy:

szkolnik, syndyk, kampsor, Lewek kampsor, przysięga służ-

bowa syndyka. Statuty szkolników z lat 1623, 1635, 1657.

Pisarz miasta żydowskiego. 3) Wybory kahalne: Ter-

min, zatwierdzenie wybranych, skład kahału, komisyi, try-

bunałów, przysięga seniorów. Porządek wyborów z r. 1640,

skład imienny kahalników z lat 1465-1648, tabele senio-

rów z lat 1622-1648, ci sami ludzie, wnioski. 4) Gmina

centralna, sejmik małopolski i sejm Żydów

koronnych. Osadnictwo Żydów w Polsce, gminy żydo-

wskie w XIV. i XV. wieku, zamiary centralistyczne rządu

i bankructwo tego systemu, sejmik wielkopolski, ziemstwo

krakowsko-sandomierskie, część parafii, sejm koronny, jego

zadanie, trybunał sejmowy, dekret Zygmunta 1. z r. 1540,

delegaci krakowscy na sejmie w latach 1580-1655, ustawa

konkursowa z r. 1624, prawo o lichwie, sprawa w Sawinie,

Szpilkowe, dary dla króla i posłów sejmowych, ustawy

przeciw zbytkowi, sejm Żydów litewskich, pierwszy jego

marszałek, Majer Wahl.

Rozdział IX. Działalność gminy żydowskiej

a) Dobroczynność: wędrowcy i opieka nad nimi, po-

sag i wyprawa dla biednych dziewcząt, kwestowanie po mie-

str. 210.

ście, wydatki na bożnicę, zapomogi na święta, długi wydziału

dobroczynności. b) Szpitale, lekarze, apteki: kronika

z lat zarazy, zaraza r. 1623, zarządzenia kahalne na wypa-

dek zarazy, szpital, porządki kahalne dla dozorców chorych,

taksa za krystyry. Lekarze żydowscy w wieku XVI. i XVII.

lekarze nadworni, Samuel, jego znaczenie. dr. Dawid

Morpurgo. Balwierze kahalni, ich prawa i obowiązki, spór

balwierzy z dozorcami, statut cechu balwierzy, bandażysta

na przepukliny. Aptekarze: Kalahorowie, Dawid, Mata-

tia, Nata, ich układy z kahałem, uczniowie aptekarscy. Al-

chemik Józef z Florencyi, kanały, łaźnie. Przytulisko dla star-

ców. c) Sprawy administracyjne: Chazaka, rzeźnicy,

kucharki i sługi. Opłaty weselne, place łaziebnika. służby,

rabina i kantora, taksa szadchena. Faktorzy i pośrednicy, za-

kaz gry w karty i kości, kara za delatorstwo, zakaz kupo-

wania kradzionych rzeczy, zakaz dzierżawienia dochodów

publicznych.

Rozdział X. Rzemiosło w wieku XVI. i XVII. Cechy

żydowskie . .

Rzemiosło w wieku XV., układy z XVI. i XVII. wieku, zakazy

żydowskiego przemysłu w listach cechów miejskich, Żydzi

rzemieślnicy na swej parceli, list cechu żydowskich kuśnie-

rzy z r. 1613, list wyżylaczy. cech pętlicarzy i szmu-

klerzy, list torbiarzy, bractwo rzeźników, ograniczenie

w kupnie mięsa, cech pazamannikow i walka z cechem

miejskim, dekrety królewskie, wyrok króla Jana z r. 1685.

Złotnicy, taksa srebra, zakaz cechu z r. 1624, złotnicy Ży-

dzi w XVII. wieku, handel srebrem, kopalnie olkuskie, men-

nica, dekret Władysława IV., Refutatio Rzeczyńskiego, uchwała

cechu z lat 1630 i 1639, podskarbi Leszczyński o wywozie

srebra, czasy Jana Kazimierza, Jana III. i Augusta II., petita

złotników z XVII. wieku.

Rozdział XI. Sądownictwo nad Żydami

-

Wstępne wiadomości, różne fora, sprawy między Żydem a Ży-

dem, trzy kolegia i ich atrybucye, roki sądowe, taksy, egze-

kutywa. Sprawy, w których Żyd pozwany, chrześcijanin

powodem, sędziowie żydowscy od r. 1412. do 1700, rzecz

o podwojewodzim. Pisarz żydowski, jego zależność od Ży-

dów, assesorowie żydowscy, ich władza, instygator, szkol-

nik, miejsce sądu, akta, pozwy, dochody, kompetencya. Wo-

jewoda jako sędzia, król jako sędzia, apellacye, procesy

o t. zw. morderstwo rytualne, tok instancyi, terminarz są-

dowy. Sądy zamkowe i grodzkie.