Beilage II. Exordium monasterii Portensis im Diploma tarium Portense, geschrieben zwischen 1274 bis 1280 vom Abte Theoderich zur Pforte. 1. Exordium monasterii Portensis. Universitati fidelium constare volumus, quod comes quidam Bruno nomine de illustri prosapia nomen trahens, cum amplas haberet possessiones et multa predia, sed soboles superstes non esset ei aliqua, cum consensu pie uxoris sue, que Willa vocabatur, aliorumque heredum suorum cenobium quoddam in loco, qui dicitur Zmolne, pro anime sue remedio fundans de hereditate sua, quam inibi possidebat, in tantum illud ditavit et dotavit, ut terciam ferme partem pagi, qui Plisne nuncupatur, eidem cenobio libera donatione conferret, congregationem sanctimonialium ad serviendum deo in eo collocans. Sed procedente tempore cum rebus minus prospere succedentibus iam ad defectum conventus ille tendere inciperet, communicato fidelium consilio nigros monachos, qui secundum regulam beati Benedicti ibidem deo deservirent, substituit. Quibus exemplo precedentium, nescio quo infortunio, paulatim deficientibus, cum tam in spiritualibus quam in temporalibus nullum prosperitatis successum haberent, ad tantam raritatem personarum redactus est eorum conventus, ut quatuor dumtaxat monachis et abbate superstitibus iam locus destitui videretur. Considerans itaque prefatus comes, effectum nullum votis suis respondere, sed magis in contrarium cedere, ne tamen penitus fraudaretur desiderio, quod de cetu fidelium conceperat congregando, cum iam in extremis positus gravi laboraret infirmitate, dominus Udo Nuenburgensis episcopus, consanguineus suus, vocatus ab eo per nuntium affuit, cui inter dulcia, que mutuo habebant, colloquia 1 attentius et fideliter commisit, ut ad cultum domini servitii ampliandum Cysterciensis ordinis monachos, quorum religiosa conversatio iam undique terrarum opinionis odore flagrabat, 1) in Zmolnensi ecclesia remotis monachis, qui adhuc superfuerant, collocaret. Cum magna devotione hanc curam sibi iniungens, ut, quod inpediente infirmitate ipse implere non valeret, hoc intuitu propinquitatis ipse implendum susciperet, habens interim sub protectionis sue munimine prenominatum Zmolnensem locum cum omnibus possessionibus suis, quarum summam mille mansos et centum fuisse nullus fidelium dubitare permittitur, annuit pontifex voluntati comitis, et universa, que sibi iniuncta fuerant, facturum se spopondit. Evolutis siquidem aliquot 2) dierum spaciis, prefato comite debitum carnis exsolvente, episcopus omni dilatione sopita ad Zmolnensem profectus locum, amotis monachis, omnem ornatum tulit de ecclesia, videlicet libros, calices, preparamenta, privilegia nec non reliquias, et cum summa veneratione apud ecclesiam suam Zycensem hec omnia collocavit recondenda. Ea siquidem tempestate accidit, ut translatio beati Gothehardi in Hyldishem celebrata longe lateque divolgaretur. Cuius rumoris novitate excitatus episcopus ad predictum locum Hyldeshemensem venerationis causa cum vicedomno Hartmanno est profectus, et in ipso itinere apud Walkenridense cenobium honestissime susceptus, cum de religione eorum plurimum delectaretur, videns oportunitatem advenisse, ut effectui manciparet, quod [pro]comiti in extremo posito promiserat, accessit confidenter ad patrem monasterii Heinricum cum magna devocione supplicans, ut ad transplantandum in dyocesi sua nove congregationis examen aliquos de fratrum suorum collegio destinaret secum. Exauditus itaque pro sua reverentia episcopus, cum peracto itinere Nuenburg rediret, convocatis fratribus suis canonicis super hoc verbo consultos eos habuit. Quibus unanimiter consentientibus denuo reversus Walkenrede impetratum monachorum conventum secum deduxit et in Zmolnensi ecclesia collocavit. Factum est autem, cum per aliquot annos ibi degerant, non tamen sine gravi perturbatione barbarorum et vicinarum gentium, ecce Slavus quidem prepo 1) Vielleicht verschrieben für fragrabat. tens et dives quendam cognatum suum nobilem, qui defunctus fuerat, in Zmolnensi ecclesia invitis fratribus sepulture tradidit. Quod cum abbati domum revertenti fuisset insinuatum, pro eo, quod anathematis vinclo innodatus esse ferebatur, eiectum de mausoleo foras asportari iussit. Super quo facto plurimum indignatus Slavus acceptam corporis glebam1) concitus retulit intempeste noctis silentio per fenestram iniciens2) ecclesie, nimiumque debachatus abbatem, qui forte tunc latuerat, sollicite perquirit, ut ipsum tamquam auctorem effossi cadaveris crudeli animadversione puniret, seu vita privaturus, sive mutilato aliquo membro seminecem relicturus. Quid plura? Recedente tyranno nil percunctati abbas et fratres episcopum adeunt querelam suam apud eum deposituri, sicut sepius facere consueverant, utpote in medio nationis prave et perverse constituti. Quorum peticio hec erat, ut remeandi ad propriam domum Walkenredensem eis relaxaret facultatem. Quod quidem invitus facere acquievit, ne in obprobrium et subsannationem cuncto verteretur populo pro eo, quod ab inportuna hostium infestatione tueri suos non posset. Unde attentius eos admonere curavit, ut locum aliquem iuri suo adtinentem sollicite perquirerent, ubi barbarie gentis declinata in quieta consisterent possessione. Placuit verbum hoc abbati et fratribus, acceptisque ab episcopo ductoribus loca quedam episcopatus circueuntes contemplabantur; sed reprobatis singulis sive propter sterilitatem terre sive propter evidentem aliquam causam, tandem occupantes locum, ubi nunc Portensis sita est ecclesia, circiter L mansos culte terre continentem approbabant. Cuius loci situm ut intellexit episcopus, quod complaceret fratribus, commutatione quadam per concambium facta eundem locum et nemus, quod adiacebat, cum omnibus appendiciis suis plenaria libertate ipsis fratribus conferebat super addens etiam curtes quasdam et hospitale beate Marie in Nuenborg, ita sane, ut pro dictis bonis Zmolnensis locus cum omnibus attinentiis suis tam 1) Corporis glebam bedeutet hier nicht ein Stück des Leichnams, sondern ,,Erdscholle des Leibes, Erdenleib" und ahmt das althochdeutsche Wort lichinamo, mittelhochd. lichname, neuhochd. leichnam nach, das eigentlich Leibeskleid, Leibeshülle bezeichnet (Schade, Altdeutsch. Wörterb. S. 368). 2) Verbessert aus initiens. sibi quam successoribus suis perpetuo iure cederet. Verum, quia maioris precii et numeri erant possessiones Zmolnensis loci quam Portensis, iusticia exigente et capitulo consentiente decretum hoc statuit, ut tam ipse quam successores sui de bonis ecclesie sine cuiusquam contradictione in recompensationem Portensi ecclesie supplere semper in posterum curarent, donec bonis Zmolnensibus viderentur equalia recepisse. 2. Ueber die Abfassungszeit und den Verfasser des Diplomatarium Portense und des Exordium monasterii Portensis. Um zu finden, von wem und wann das Exordium Portense abgefasst ist, hat man den Anfang der Einleitung zum Diplomatarium in's Auge zu fassen, die dem Exordium vorhergeht. Derselbe lautet: Cum animadverterem, quam plurimos fratres huius Portensis monasterii de prediis eiusdem monasterii periculose nimium ignorare, succurrendum et consulendum huic eorum ignorantie fore existimavi, maxime ut eadem predia ipsis innotescerent, et, cum necessitas exigeret, rationem saltem qualemcumque de eisdem reddere nossent, et ut etiam scire possent, quibus sumptibus, qua solercia quantoque labore predecessorum nostrorum sint ipsa predia conquisita, ut ex hoc saltem intelligant, quanta vigilantia ea, quae tam laboriose conquisita sunt, oporteat conservare, quia, ut dicit philosophus: ,,Non minor est virtus, quam querere, parta tueri." Ad predictorum itaque prediorum notificationem compendiosiorem fore viam arbitratus sum, ut omnia privilegiorum munimenta in uno volumine conscripta in communi armario reponantur, ut sic cuilibet ea scire volenti pateant, quia illa potissimum ignorantie causa fuit, quod eadem privilegia sub diligenti custodia, sicut decuit, recondita volentibus ea legere non patebant. Wer sagt:,,ich habe bemerkt, dass die Klosterbrüder in Pforte sich in bedrohlicher Unwissenheit über die Klostergüter befinden," der muss von diesen selbst eine Kenntniss haben. Eine solche konnte er nur aus den Urkunden über dieselben schöpfen. Diese aber hielt der Abt unter sorgsamem Verschluss, zu dem den Mönchen der Zutritt nicht offen stand. Schon hieraus würde folgen, dass der Schreiber jener Worte kein gewöhnlicher Mönch war, sondern ein Abt des Klosters. Wer sagt: „ich habe geglaubt jener Unwissenheit der Mönche über ihre Klostergüter abhelfen zu müssen und habe zu dem Zwecke die Anfertigung eines Copialbuches und die Niederlegung desselben in den allgemeinen Bücherschrank beschlossen," dem muss sowohl die Verfügung über die Urkunden, das Klosterarchiv, zustehen wie über den Bücherschrank und die Bibliothek des Klosters. Diese stand aber nur dem Abte zu. Ein Abt war also der Verfasser des Diplomatarium, soweit die von der ersten Hand geschriebenen Urkunden desselben reichen. Wer derselbe war, ergiebt sich aus der Bestimmung der Abfassungszeit des Buches. Lepsius meint, der Zeitraum, in welchem die Arbeit erster Hand begonnen und beschlossen sei, möchte in den Zeitraum zwischen 1278 und 1280 zu setzen sein (Mittheilungen aus dem Gebiet historisch - antiquarischer Forschung, V, 4, S. 94), indem er annimmt, die Urkunde über Vehra vom Jahre 1280 (Dipl. Fol. 40a) sei noch von der ersten Hand eingetragen. Aber nicht bloss die Handschrift dieser Urkunde zeigt unverkennbare Abweichungen von der ersten Hand, es fehlt auch die rothe Ueberschrift, die der erste Abschreiber über seine Copien setzt, und in dessen Register der Urkunden über Vehra (Fol. 35a) fehlt am Ende die in Rede stehende Urkunde von 1280. Richtig giebt Wolf an, dass die Urkunden von erster Hand nicht über das Jahr 1279 hinausgehen, und zwei Urkunden von 1280 schon von späterer Hand herrühren, mithin die erste Abfassung des Diplomatarium 1280 vollendet gewesen sein müsse (Chron. I, 2). Genauer verhält sich die Sache folgendermassen. Die letzten Urkunden von erster Hand sind vom 16. Februar 1279 (Fol. 47b) und vom 31. Mai 1279 (Fol. 41a); von einer späteren Hand sind schon eine Urkunde von 1280 ohne Angabe des Monatstages (Fol. 40a) und eine vom 6. Juni 1280 (Fol. 30a) wieder von einer späteren Hand, von der auch die vorhergehende Urkunde von 1266 nachgetragen ist. Daraus folgt, dass der Abt, der das Copialbuch anlegte, sein Werk vollendete zwischen dem 31. Mai 1279 und dem Ende des Jahres 1280. In dieser Zeit aber stand an der Spitze des Klosters zur Pforte Abt Theoderich, der zehnte Abt, der zuerst in einer Urkunde vom 24. April 1277 (Diplom. Fol. 45b. Wolf, Chron. II, 200) und zuletzt in einer Urkunde vom 15. Mai 1306 (Diplom. Fol. 1256. Wolf, Chron. II, 316) erwähnt wird. Da der Vorgänger desselben Abt Reinhard zuletzt erwähnt wird in einer Urkunde vom 7. März 1274 (Diplom. Fol. 21b), so kann Abt Dietrich sein Amt frühestens im Jahre 1274 angetreten haben. Er hat mithin das Diplomatarium abgefasst in dem Zeitraum zwischen 1274 und 1280 in den ersten Jahren seiner Amtsverwaltung, und innerhalb desselben auch das Exordium Portense geschrieben, mit dem er den Anfang machte zu seinem Copialbuche. Dass Abt Theoderich in verhältnissmässig jungen Jahren sein Amt antrat, ergiebt sich daraus, dass er es ein Menschenalter lang verwaltet hat, dass es ihm nicht an Bildung fehlte, zeigt die oben angeführte Berufung auf den Ausspruch des Philosophen, dass er sein Amt übernahm mit dem Vorsatz, den Besitz des Klosters zu erhalten und zu fördern, bezeugt die Abfassung des Diplomatarium, dass er für die Erweiterung des Klosterbesitzes erfolgreich thätig gewesen ist, ersieht man aus der Menge von Urkunden über Besitzerwerbungen, die aus der Zeit seiner Amtsverwaltung herrühren. ! |